عوامل مشارکت در انتخابات؛ یک بررسی تاریخی و ۸ نکته * محمدرضا رئیسی

تهران- اگر برای کشورهای صاحب دموکراسی انتخابات، تنها برای تمشیت امور و تحقق اراده جمعی اکثریت مردم لازم است، صندوق رای برای نظام جمهوری اسلامی، معنا و کارکردی فراتر دارد؛ نظامی که با انواع دشمنی‌ها و کینه‌ورزی‌های عوامل تابلودار منطقه‌ای و جهانی مواجه است.

به گزارش ایرناپلاس، انتخابات نه فقط نقش ریل‌گذاری و جهت‌دهی سیاست‌ها و برنامه‌ها را دارد، بلکه فراتر از آن نماد مقبولیت و مشروعیت مردمی آن است که هر از چند سالی باید در بالاترین سطح ملی تکرار شود؛ از همین روی است که رهبر معظم انقلاب آن را «علاج دردهای کشور» می‌دانند و همواره فراتر از یک کنش سیاسی _ اجتماعی بر اهمیت آن تاکید می ورزند.

از ابتدای پیروزی انقلاب تا کنون، همه بزرگان و مقام‌های عالی نظام بر مشارکت گسترده و حداکثری آحاد مردم در انتخابات تاکید کرده‌اند؛ در چند ماهه اخیر نیز رهبری و رئیس‌جمهوری بارها حضور پرشور و گسترده را برای رویداد مهم انتخابات ۱۴۰۰ خواستار شدند و فراتر از نتیجه، بر برگزاری باشکوه آن تاکید کردند.

کارشناسان و صاحبنظران برای درک عوامل و مولفه های تاثیرگذار بر میزان مشارکت و اقبال عمومی به انتخابات، رویکردهای متنوعی را مطرح می‌کنند؛ یکی از این رویکردها بازخوانی رقابت‌های گذشته بویژه انتخاباتی است که علاوه بر سطح بالایی از مشارکت رای‌دهندگان، حساسیت و شورانگیزی آنها در یادها مانده و به تعبیر رهبری «حماسه» نامیده شده‌اند؛ گرچه بیشتر انتخابات ۲۵ سال گذشته، در مقایسه با دیگر کشورها مشارکت گسترده ایرانیان را همراه داشته‌اند اما حداقل پنج انتخابات ریاست جمهوری و مجلس، بیشتر واجد این ویژگی بوده‌اند: خرداد ۷۶، بهمن ۷۸، خرداد ۸۸، اسفند ۹۴ و اردیبهشت ۹۶.

از این منظر شاید بتوان با واکاوی عوامل و دلایل مشترک اقبال گسترده مردم در این پنج تجربه شاخص، برخی مولفه‌های مشترک را استخراج و برای انتخابات ۱۴۰۰ در نظر قرار داد:

۱. رقابت واقعی
کارشناسان مهمترین و تاثیرگذارترین عامل شکل‌گیری حضور و مشارکت حداکثری در انتخابات را اصل اساسی رقابت و احساس و باور آن از سوی عامه مردم می‌دانند؛ در واقع آنچه بیش از هر چیز تقاضا و تمایل عموم را برای حضور پای صندوق رای برمی‌انگیزد احساس وجود رقابت و مبارزه سیاسی واقعی و حقیقی است که نخستین شرط آن حضور دو یا چند نامزد یا جبهه سیاسی قابل تفکیک و دارای سلیقه متفاوت است؛ چنانچه در انتخابات اردیبهشت ۹۶ نیز جامعه احساس کرد بین دو طرف اصلی، تفاوتی قابل لمس از نظر رویکردها و برنامه‌ها وجود دارد؛ روشن است که میزان استقبال از یک فینال رسمی، بسیار بیشتر از یک مسابقه دوستانه و تدارکاتی است.

۲. رقابت‌پذیری حاکمیت
در کنار وجود نامزد یا نامزدهایی که صحنه اصلی رقابت و آفریننده شور و حضور مردم هستند، آنچه مردم را متقاعد به حضور گسترده می‌کند، رسیدن به این باور است که اراده دستگاه حاکمیت بر پذیرش اصل رقابت و نتیجه آن است؛ در واقع پیام مهمی که پیش از برگزاری انتخابات از سوی نهادها و دستگاه‌های ذی‌نفوذ نظام به مردم مخابره می‌کنند نقشی بی‌بدیل در گسیل توده‌ها به سوی صندوق رای دارد؛ پیام پذیرش رای اکثریت و تن دادن به نتیجه رقابت.

۳. چهره‌ها و نامزدها
حتی در کشورهایی که انتخابات، مبتنی بر نظام حزبی است، چهره‌ها و نامزدها نقش مهمی در اقبال عمومی و نتیجه آرا دارند؛ بویژه در انتخابات ریاست جمهوری که کاندیداها می‌توانند از وجوه مختلف شخصیتی و فرهمندی بهره بگیرند؛ یادآوری «دوگانه»‌های انتخاباتی در دوره‌های مختلف دو دهه اخیر، به خوبی تاثیرگذاری چهره‌ها را نشان می‌دهد؛ این فاکتور در کشور ما که کمتر از نظام حزبی استفاده می‌شود حتی در انتخابات خبرگان، مجلس شورای اسلامی و شوراهای شهر نیز اهمیت دارد.

۴. برنامه‌ها و نگرش‌ها
بررسی پنج انتخابات حماسی ۲۵ سال گذشته نشان می‌دهد، علاوه بر نقش چهره‌ها، نامزدها و فهرست‌ها، جهت‌گیری کلی و سیاست‌های اعلامی نامزدها برای اداره کشور در دو وجه داخلی و خارجی نیز مهم و برانگیزاننده بوده است؛ جمله ماندگار حسن روحانی مبنی بر «چرخیدن همزمان چرخ اقتصاد و سانتریفیوژها» در رقابت سال ۹۲ یکی از جنبه‌های مورد استناد کارشناسان برای تبیین دلایل اقبال مردم به او بوده است؛ هرچه برنامه‌ها و جهت‌گیری‌های تامزدهای انتخابات واقعی‌تر، متنوع‌تر و منطبق‌تر با نیاز روز مردم باشد، به همان میزان امید اجتماعی برای حضور در صحنه و مشارکت وسیع بیشتر است.
تلاش برای فراهم کردن زمینه‌های حضور نخبگان با گرایش‌ها و رویکردهای متنوع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، یکی از مهمترین مقدمات و لوازم انتخابات پرشور است.

۵. گروه‌ها و شخصیت‌های مرجع
با اینکه تغییرات گسترده‌ای در میزان و ماهیت مرجعیت و استنادپذیری شخصیت و گروه‌های شاخص صورت گرفته اما انتخابات به عنوان یک کنش جمعی، شاخص همچنان متاثر از گروه‌ها و نخبگان است. بررسی رویدادهای مهم انتخاباتی کشور در ۲۵ سال گذشته نشان می‌دهد نخبگان و شخصیت‌های حقیقی و حقوقی مشهور، نقش به‌سزایی در تشویق مردم به حضور حداکثری و گزینش آنها داشته‌اند؛ گرووها و افراد ذی‌نفوذ در سطح افکار عمومی اگرچه ممکن است به لحاظ عددی و در مقایسه با حجم بزرگ صاحبان حق رای، درصد کوچکی از جامعه باشند اما نقش آنان در تشویق توده‌ها به مشارکت بی‌بدیل است؛ از این روی باید در کمتر از سه‌ماه باقیمانده تا خرداد ۱۴۰۰، این بخش از جامعه را قانع و متقاعد به نقش‌آفرینی کرد.

۶. شرایط خاص داخلی
بررسی مقتضیات و شرایط داخلی کشور در دهه‌های ۷۰، ۸۰ و ۹۰ خورشیدی در آستانه انتخابات نشان می‌دهد یکی از مولفه‌های مهم موثر بر میزان مشارکت مردم، اوضاع خاص آن دوره زمانی در وجوه مختلف اقتصادی، اجتماعی بوده است؛ تحلیل محتوای شعارها و برنامه‌های نامزدها از خرداد ۷۶ و تیر ۸۴ تا اردیبهشت ۹۶، به خوبی اراده و خواست عمومی جامعه را بازتاب میدهد؛ با این نگاه آنچه در شرایط سخت تحریمی و کرونایی امروز بر جامعه می‌گذرد، می‌تواند یکی از مولفه‌های مهم در اقبال یا عدم اقبال مردم به انتخابات پیش رو باشد که لازم است مورد توجه مسئولان برگزاری به عنوان فراهم‌کننده زمینه مشارکت و گروه‌های سیاسی به عنوان طرف‌های رقابت باشد.

۷. شرایط منطقه‌ای و جهانی
نظام جمهوری اسلامی به دلیل ماهیت و ماموریت ذاتی خود همواره نسبت به مناسبت‌های بین‌المللی، تاثیرگذار و تاثیرپذیر بوده است؛ از زمان انتخابات دوم خرداد ۷۶ که با قهر جمعی سفیران کشورهای اروپایی همراه بود تا دو انتخابات ریاست جمهوری ۹۲ و ۹۶ که برخی معادلات به پدیده داعش، تحریم و برجام گره خورد، میزان و گستره تاثیر متقابل شرایط برون‌مرزی در انتخابات غیرقابل انکار است.
در اوضاع کنونی نیز که با تغییر معناداری در هیات حاکمه آمریکا و برخی معادلات مهم منطقه مواجه‌ایم، بهره‌گیری مناسب از شعارها و برنامه‌های عملی کاندیداها در جهت منافع ملی و خواست اکثریت مردم می‌تواند در میزان حضور مردم پای صندوق رای ۱۴۰۰ اثرگذار باشد.

۸. بی‌تاثیری بوق‌های مخالفان
به جرات می‌توان گفت که از سال ۱۳۶۰ به بعد، هیچ انتخاباتی در کشور بدون یاس افکنی و ناامیدسازی مخالفان نظام برگزار نشده و جالب اینکه تقریبا هیچ نقش مهمی در حضور مردم نداشته است؛ به همین دلیل اکنون که بوق‌های تبلیغاتی مخالفان از هر زمان دیگری بلندتر شنیده می‌شود نیز می‌توان با لحاظ شرایط و بهره‌گیری از تجربه‌های گذشته، نقش دشمنان را خنثی یا کمرنگ ساخت.

در مجموع موارد یادشده مدخل و منظر مهمی را برای بررسی شرایط و تحلیل امکان حضور مردم در انتخابات پیش‌رو می‌گشاید که لازم است از سوی سیاستگذاران و دست‌اندرکاران مورد توجه قرار گیرد؛ تجربه نه چندان مطلوب اسفند ۹۸ نشان می‌دهد اگر نجنبیم ممکن است کشور و نظام از کاهش مشارکت مردم آسیب ببیند؛ چنین مباد./ایرناپلاس