نگاهی به جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ قطر و کارکردهای هویت سازآن

کلیات
امروزه جامعه ایران به دلیل متأثربودن از شرایطی همچون «جوانی جمعیت»، «محدود بودن دایره جایگزین‌ها»، «روح استعلاجو و موفقیت‌طلب جوانان ایرانی» و به ویژه برخی «خلأهایی» که امروزه در عرصه‌ی نشاط، پویایی، مشارکت اجتماعی و پاسخگویی به انگیزش‌ها و هیجانات اجتماعی وجود دارد جامعه ای متفاوت است که درآن بستر برای بسیاری از ناهنجاری ها و کنش های سیاسی اجتماعی غیر منتظره فراهم می‌باشد.
در طول قرن بیستم و همراه با گسترش مدرنیته، فوتبال نیز به سراسر جهان اشاعه یافته و به تدریج جذب فرهنگ جهانی گردیده این « پدیده ی اجتماعی » ، در کشورهای در حال توسعه که عموماً باکمبود وفقر فرصت برای بروز شور جمعی مواجه هستند موجب توده گیر شدن و پر رنگ شدن نقش آن در زندگی مردم شده است ،نقش فوتبال به عنوان یک « مسکن اجتماعی وترمیم کننده » در راستای فراموشی موقت آسیب های ریشه دار و ترمیم آسیب های ناشی از بحران هویت باتوجه به نتایج آن وایجاد فرصت برای دولت مردان غیرقابل انکار است .
به هر میزان که رویدادها در سرنوشت جمعی افراد تأثیر گذار باشد به همان میزان جامعه شاهد واکنش مثبت یا منفی خواهد بود کنش هایی که گاه تامدتها اثرات منفی ویا مثبت ازخود برجای می گذارند . ازاین رو متصور است ، در صورت مدیریت صحیح این مسابقات به مثابه مسکنی در راستای فراموشی موقت برخی مشکلات و معضلات اقتصادی، معیشتی و اجتماعی مورد توجه ویژه جامعه قرارگیرد و می تواند زیرساختی برای نشاط وشور جمعی در رویداد های آینده در عرصه های داخلی وبین المللی باشد.
در شرایط کنونی با توجه به دگرگونی جهان اجتماعی و تغییر ذائقه فرهنگی مردم جهان این نیاز احساس می شود که برای ادامه روند بخشی از مدیریت اجتماعی و فرهنگی توده های مردم روند سیاست می بایست از شیوه کلاسیک خود خارج شده و به اشکال دیگر دنبال شود ، دراین راستا ورزش وبه طور اخص فوتبال می‌تواند نقش موثری ایفا نماید .
تا آنجا که امروزه این ورزش مهیج باتوجه به کارکرد های آشکاروپنهان خود به عنوان یک « مسکن اجتماعی وترمیم کننده »درراستای فراموشی موقت آسیب های ریشه دار جامعه توجه نخبگان حوزه های مختلف را درابعاد داخلی وخارجی به خود معطوف کرده است .دراین مقاله تلاش گردیده باتوجه به اهمیت حضور تیم ملی فوتبال جمهوری اسلامی ایران در رقابت های جام جهانی۲۰۲۲ قطر وشرایط ویژه کشور در خصوص ضرورت بازسازی سرمایه های اجتماعی ، همبستگی ملی میان اقوام در کشور و همچنین ضرورت ها در خصوص مذاکرات سیاسی درعرصه بین الملل کارکردهای سیاسی اجتماعی و هویت ساز فوتبال درعرصه های داخلی وخارجی بررسی ودر جمع بندی نهایی ، باذکر این نکته ،که این رویداد جهانی وفرصت های پیش رو نباید صرفاً در عرصه مسئولین فوتبال محدود شود ، بلکه باتوجه به برخی “چالش های احتمالی” یک عزم ملی و مداخله مسئولین عالی نظام برای تأکید بر اهمیت و در صورت ضرورت بازخواست از مسئولین ذیربط برای طراحی و ارائه برنامه مناسب، رفع اختلالات و مشکلات، بسیج منابع و تجهیز امکانات از ضرورت‌های فرصت باقی مانده تاشروع این مسابقات می باشد وقطعاً این فرصت حداقل تا ۴ سال آینده (به شرط راه‌یابی مجدد تیم ملی به جام جهانی در دوره آینده) تکرار نخواهد شد. عقل سلیم، مدیریت راهبردی، علاقه و عشق به کشور و نظام و باور به اهمیت و کارکردهای این شرایط، اقتضاء می نماید تمامی امکانات لازم برای موفقیت در این عرصه فراهم آید.

۱- فرصت بی بدیل تنش زدایی بین المللی و انتقال هویت اصیل ایرانی اسلامی
حضور حامی ومشوق در کنار تیم ها در میدان رقابت کارکردهای مختلفی می تواند به همراه داشته باشد . ازیک طرف باعث دلگرمی ، تقویت انرژی مثبت واعتماد به نفس در بازیکنان خواهد شد. واز سوی دیگر تماشاگر وهمراه به مثابه سفیری خواهد بود که نماد فرهنگ ، اصالت ، مهرورزی، اخلاق و… رادر معرض قضاوت حاضرین در میدان به نمایش می گذارد. شرایط ویژه ایران ازجمله : نیاز به تعاملات بین المللی در راستای ترویج دین مبین اسلام ، انتقال فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی ، توسعه وپیشرفت های اقتصادی… ازیک سو و ازسویی دیگر رشد فن آوری مختلف رسانه ای وشکسته شدن مرزهای جغرافیایی وتوان رسانه ای مخالفین ج.ا.ا درراستای تخریب وجه ی جهانی فرهنگ ایرانی اسلامی در جهت کند شدن روند توسعه در سنوات اخیر وتلاش درراستای اسلام ستیزی ومنزوی کردن ایران در صحنه های بین المللی ومعرفی آن به عنوان کشوری جنگ طلب وسلطه جو که تحریم های مختلف اقتصادی و .. ، ازجمله ما حصل آن در این عرصه می باشد به نوعی که ادامه این روند باتوجه به در پیش بود تحولات فرهنگی واقتصادی ناشی از جهانی شدن وبه تبع آن آسیب پذیر بودن فرهنگ واقتدارملیِ دولتها کشور ایران را که منادی دین مبین اسلام ونماد مبارزه با استکبار وظلم ستیزی در جهان می باشد با چالش های متعدد روبرو می نمود .
باتوجه به اهمیت مسابقات جام جهانی و حضور مسقیم وغیر مستقیم مردمِ میلیون ها نفر از ملل مختلف در این مسابقات وتنوع فرهنگی بدون شک ، فرهنگ قالب در این میادین ، فرهنگی می باشد که معیارهای اصلی اخلاق از جمله مهرورزی ، صلح دوستی ، عدالت طلبی ، صداقت و.. درخود به نمایش بگذارد.
این صحنه عظیم بین المللی می‌تواند فرصتی مناسب را فراهم نموده تا بسیاری از تبلیغات رسانه ای و تلاش ها در خصوص منزوی ساختن جمهوری اسلامی ایران را خنثی ودرانتقال وترویج فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی اثرگذارباشد.

۲- ایجاد نشاط، شادمانی جمعی و تقویت هویت ملی
شادمانی جمعی وارتباط آن با همبستگی ملی واجد معنا و اهمیت ویژه ای است که برضرورت تأمل در آن می‌افزاید. عمده ترین دلیل بروز شادمانی جمعی شکل گیری احساس تاثیر گذاری یک رویداد برسرنوشت یک جمع یا گروه می باشد که داری منافع مشترک جمعی هستند. ازاین رو افراد از حالت درماندگی، انفعال و کنترل نداشتن بر شرایط خود خارج می‌شوند و احساس اثرگذاری بر زندگی و شرایط اجتماعی خود می نمایند. ابراز شادمانی ناشی از این حس در قالب کارناوالهای خیابانی و شادی های جمعی، در عین حال به فرد احساس تعلق به جمع یا گروهی را می‌دهد که با او دارای هدفی مشترک هستند . احساسی که چه بسا بدون یک مدیریت وسازماندهی از پیش تیین شده به صورت خود جوش شرایط را برای بروز نشاط ، بدون نیاز به کنترل امنیتی یا با حداقلی از نظارت درمقایسه با ابعاد و گستردگی موضوع ، با کم ترین میزان تنش ، بی قانونی، وکشمکش فراهم می نمایند و در صورت لزوم خود مردم سعی در احساس مسئولیت در قبال کنش‌های خود دارند.
دراین میان فوتبال نه تنها نوعی ورزش بلکه نوعی کنش جمعی و نهاد اجتماعی است. که می توان آنرا به مثابه امر اجتماعی ومسئله فرهنگی ، اجتماعی تحلیل وبررسی کرد.
این ورزش مهیج باتوجه به کارکرد های آشکاروپنهان خود به عنوان مسئله ای اجتماعی در سال های اخیر توجه نخبگان حوزه های مختلف را درابعاد داخلی وخارجی به خود معطوف کرده است یکی از کارویژه های این نهاد اجتماعی درداخل کشور: کاهش شکاف بین دولت وملت درنتیجه افزایش حس کارآمدی دولت، ایجاد نشاط ، شورجمعی و همگرایی میان حامیان یک تیم که متعلق به گروه و یا قومی خاص هستند وافزایش عرق ملی محسوب می شود.
با توجه به گستردگی نقش و کارکرد این ورزش در عرصه های مختلف ، ضرورت تبیین های فرهنگی، اجتماعی برای شناخت این امر آشکار است. ازاین رو می توان فوتبال را مانند سایر پدیده های اجتماعی در پرتو رویکردهای جامعه شناختی، مطالعه وتأثیر کارکرد های آن را دربخش های مختلف به عنوان شیوه‌ای نوین درراستای مدیریت اجتماعی توده‌های مردم بررسی نمود. سرمایه‌گذاری در عرصه فوتبال، نه تنها از منظر هزینه اقتصادی آن باید مورد تحلیل و ارزیابی قرارداد ، بلکه به هرمیزانی که در این عرصه سرمایه‌گذاری شود منافع و فواید آن در عرصه‌های مختلف اجتماعی، هویتی، اخلاقی ، نظم اجتماعی و احساسات جمعی نمایان خواهد شد.

۳- فوتبال و نقش آن در افزایش سرمایه های اجتماعی
سرمایه اجتماعی به مجموعه هنجارهای موجود در سیستم اجتماعی اطلاق می شود که موجب سطح همکاری اعضای آن جامعه وپایین آمدن سطح هزینه ها ، تبادلات وارتباطات می گردد . به نوعی که می توان گفت : سرمایه اجتماعی مجموعه بزرگی از منافع عملی را برای جامعه به ارمغان می آورد واز شاخص هایی برخوردارمی باشد که اقتصاددانان به آن “بیرونی های مثبت ” می گویند . یعنی شبکه هایی از اعتماد ورابطه متقابل که نه تنها برای آنهایی که درآن محدود هستند ، بلکه برای سایرین نیز مفید می باشد. زمانی که سرمایه اجتماعی درجامعه ای کم شود ، مردم از راه های مشخص وقابل اندازه گیری ضربه می بینند ، ویک اثر موجی، آن سوی پریشانی افراد تنها شکل می گیرد. بنابراین صیانت از سرمایه اجتماعی ، یکی از امید بخش ترین رویکردهای درمان بسیاری از انوع بیماری های اجتماعی می باشد.
دراین میان برخی شاخص ها از جمله اعتماد، نظم واراده جمعی که نقشی بی بدیل در افزایش سرمایه های اجتماعی دارند در مسابقات فوتبال به طور کامل متبلور می شوند . مسابقات فوتبال خصوصاً بازی های جام جهانی با توجه به ویژگی های خاص خود از جمله ، تقسیم وظایف اعضای یک تیم، نظم پذیری وقانون مداری آنها درمیدان بازی ، اعتماد به اراده جمعی وتلاش درراستای هدفی واحد ” نظم پذیری ، واراده جمعی رادرراه رسیدن به هدف واحد به جامعه القاء می نماید ”
جامعه شناسان معتقدند: در هر جامعه ای که افراد آن به اشکال مختلف با اراده جمعی درپی دستیابی به هدفی مشترک باشند دارای اعتماد به نفس بیشتر نسبت به جامعه ای هستند که از این خصایص برخوردارنیستند . اراده جمعی از طرفی اعتماد واحساس مسئولیت نسبت به جمع وحتی گروه های رقیب را افزایش می دهد واز سوی دیگر باعث صیانت از حقوق مادی، حیثیتی ومعنوی اعضاء جمع می شود .
اراده جمعی موجب می شود تا نهادهای اجتماعی که یکی از راه حل های ساختاری برای افزایش سرمایه های اجتماعی هستند تقویت شوند افراد در قالب نهادهای اجتماعی دارای هویت مشترک گردیده وزمینه ایجاد همکاری های گروهی درآنها ایجاد می شود نتیجه فعالیت های گروهی موفق نیز تقویت شبکه هایی از اعتماد است این فعالیت ها موجب سطح انگیزشی ورشد فردی نیز می گردند.

۴- جام جهانی فوتبال وتاثیر آن در افزایش وفاق ملی
امروزه مسابقات جام جهانی فوتبال در نزد بسیاری از جامعه شناسان به عنوان ابزاری برای اندازه‌گیری میزان وفاق ملی مورد استفاده قرار می‌گیرد حضوردرجام جهانی می‌تواند در بالا بردن این همبستگی نقش مهمی ایفا نماید. کشورهایی که از تعدّد اقوام برخوردارند، از ورزش‌های گروهی و بویژه فوتبال بعنوان عامل ارتقاء وحدت ملی استفاده می‌ نمایند .
همبستگی ملی، در حقیقت پیوندی است که در آن اقشار و گروه‌‌های اجتماعی به احساس واحد و همدلی می‌رسند. در این پیوند، برخی از ترجیحات که نمود آن می‌تواند در یک شخصیت اجتماعی، یک حادثه اجتماعی و یا ارزش‌های جمعی متجلی باشد در مسیر یکی از آمال اجتماعی خود را منعکس و محقق می‌یابد. بدین جهت به واسطه کشش و رغبتی که فوتبال در اثنای بازی‌‌‌های جام جهانی و یا بازی‌های ملی ایجاد می‌نماید، می‌توان به نوعی همبستگی ملی دست یافت. نقطه‌ای که همه اقشار و گروه‌‌های اجتماعی، به نحوی هم‌صدا و هم‌نگاه خواهند بود. نقطه‌ای که در آن، احساس همبستگی جمعی حول هدفی مشترک شکل می گیرد.

۵-نقش فوتبال؛ درمعرفی میزان هویت سیاسی ،اجتماعی کشورها
درجهان امروز ورزش وبه ویژه فوتبال همانند نظام بانکی، نظام سلامت و بهداشت و نظام حمل و نقل هوایی، معیار عمده‌ای برای سنجش سلامت یا بیماری، کارآمدی یا ناکارآمدی و به روز بودن و یا کهنگی و فرسودگی نظام‌های سیاسی و اجتماعی است؛ بطوریکه اگر نظام فوتبال کشوری مناسب و کارآ و مطرح در سطح جهانی باشد، معیاری است برای:
۱-به روز بودن نظام سیاسی و اجتماعی آن کشور
۲-داعیه داربودن آن کشور برای حضور در صحنه‌های جهانی
۳-وجود سیاستمداران فعال و سنجیده‌ درآن کشور .
‏موارد مذکور معیارهای سنجش اولیه در رابطه میان فوتبال و سیاست در نظام سیاسی و اجتماعی کشورهاست. معیارها در سطوح بعدی به رفتاری برمی‌گردند که در زمین فوتبال به نمایش گذاشته می‌شود. بطورکلی، نظم و رعایت سلسه مراتب از سرپرست تیم تا کاپیتان و داور، تماشاچی و نمایش خوب و قابل قبول بازی، همه نشانه‌های ارتقای ورزش فوتبال و سازمان تربیت بدنی، تعلیم و تربیت، فرهنگ عمومی و در نهایت سیستم برنامه ریزی و مدیریت یک کشور می باشد.

۶- ضرورت مدیریت رسانه ای مسابقات جام جهانی فوتبال
یکی از مهمترین ضرورت‌های مدیریت صحیح افکار عمومی توسط رسانه ها ایجاد تعادل میان سطح انتظارات جامعه با واقعیات در خصوص نتیجه رویدادها می باشد . به هر میزان سطح انتظارات با واقعیات متناسب باشد به همان میزان “بارضایت مندی در نتیجه رویداد”در جامعه شور ، نشاط وامید به آینده در میان مردم نهادینه می‌شود ومیزان ماندگاری دستاوردهای آن نیز بیشتر خواهد بود ودر صورتی که رسانه‌ها انتظارات را به سمت غیر واقعی و بالابردن انتظارات هدایت نمایند با حصول نتیجه غیر منتظره جامعه به دلیل شوک وارد شده به آن به سمت عدم فرمانبرداری مدنی هدایت می شود وموجبات تخریب وجه ی اندرکاران آن موضوع فراهم می شود .
لذا با توجه به ساختار جمعیتی جامعه ایران وغیر قابل پیش بینی بودن کنش های رفتاری آنها ضرورت دارد رسانه ها با ایجاد تعادل میان سطح انتظارت وتوانمندی های تیم ملی فوتبال دربازی های جام جهانی سطحی مشخص برای”صعود”درمسابقات به جامعه القاء نمایند که بتوان با دست یابی به آن سطح ، زمینه های وفاق وهمبستگی وبرگزاری جشن ملی وشورونشاط جامعه را فراهم نمود .
نکته قابل توجه اینکه ، علاوه بر رسانه های صوتی وتصویری برخی شخصیت ها و افراد نیز در حکم رسانه عمل می کنند وموضع گیری ها و سخنان آنان به مثابه یک رسانه می باشد . لذا مسئولان ورزشی کشور وپیش کسوتان فوتبال می بایست با دقت در اظهارات و سخنرانی ها خود دراین مقطع زمانی تعادل سطح انتظارات با توانمندی ها را حفظ نمایند.

سخن پایانی
آگاهی و تامل در شرایط ویژه جمهوری اسلامی ایران این حقیقت را برای کشور و مسئولین مورد تأکید قرار می‌دهد که می توان با بهره گیری از فرصت های پیش رو بسیاری از چالش های موجود را با کمترین هزینه پشت سر گذاشت در این میان باتوجه به فرصت حضور تیم ملی کشورمان در رقابت های جام جهانی وامکان بهره برداری از کارکرد های آن باید تمامی امکانات و ظرفیت‌های مناسب برای حمایت از تیم ملی فراهم آید. هرچند زمان محدود است، اما اهمیت آن با توجه به کارویژه ها و آثاری که می‌تواند برای کشور و مردم داشته باشد بسیار قابل توجه می باشد. توجه مسئولین عالی‌رتبه کشور از جمله مهم‌ترین مقدمات و بنیان‌هادرراه رسیدن حداکثری به اهداف پیش رو در ورای فرصت حضوردراین رقابت ها واستفاده از کارکردهای آن درخارج از عرصه ورزش می باشد .
باتوجه به مطالب مورد اشاره نیاز است این رویداد جهانی صرفاً در عرصه مسئولین فوتبال محدود نشود ، بلکه باتوجه به برخی چالش های احتمالی یک عزم ملی و مداخله مسئولین عالی نظام برای تأکید بر اهمیت و در صورت ضرورت بازخواست از مسئولین ذیربط برای طراحی و ارائه برنامه مناسب، رفع اختلالات و مشکلات، بسیج منابع و تجهیز امکانات از ضرورت‌های فرصت باقی مانده تاشروع این مسابقات می باشد. قطعاً این فرصت حداقل تا ۴ سال آینده (به شرط راه‌یابی مجدد تیم ملی به جام جهانی در دوره آینده) تکرار نخواهد شد. عقل سلیم، مدیریت راهبردی، علاقه و عشق به کشور و نظام و باور به اهمیت و کارکردهای این شرایط، اقتضاء می نماید تمامی امکانات لازم برای موفقیت در این عرصه فراهم آید تا حسنات آن برای مردم، نظام و جامعه جوان ایران پایدار بماند.
البته در کنار فرصت های یاد شده آسیب هایی نیز در این عرصه وجود دارد که با تدبیر مناسب می توان آنها را مدیریت نمود بدیهی است ساز وکار مدیریت این آسیب ها باید در دستگاه های ذی ربط بررسی ومورد واکاوی قرارگیرد.