دره شهر را باید دید، نمی شود تعریف کرد! * محمود کرمشاهی – دکترای جامعه شناسی

وجود آثار باستانی از جمله پلهای اعجاب انگیز و محیرالعقول، راههای ارتباطی (جاده شاهی)، آتشکده ها، قلعه های ساخته در دل ارتفاعات کبیرکوه، اشکال هندسی سازه ها، بقایای غنی آثار تاریخی و هنری بجای مانده از ظهور و نفوذ باستان و مدنیت اسلامی از جمله مساجد، وضوخانه ها، آبنماها، آثار فنی سیستم آبرسانی لوله های سفالین این دیار حاکی از شکوه و عظمت تمدن باستانی و اسلامی در این سامان، زندگی جمعی منحصر بفرد و خارق العاده ای را نمایش می دهد.

محرز است بخاطر محدودیت و قلت کلام تشریح تاریخ کهن و اکنون دره شهر بطور مطلوب مقدور نمی باشد، اما تنها می توان گفت که دره شهر و تاریخ پرفراز و فرود آن را باید دید، نمی توان تعریف کرد. به لحاظ دیرینه شناسی این مرز و بوم در تلاطم تاریخ، نوک پیکان تمدن ایرانیان در برخورد تمدن ها در اعصار و ازمنه تاریخ بوده است.

بدین لحاظ آثار و ابنیه تمدن دیار فراموش شده دره شهر! تعلق به ساکنان چند هزار نفری امروز نداشته و ندارد. با این وصف خرد و کلان این سامان و کشور باید ببینید کجای تاریخ بوده و بدانند کجا باید باشند. بدین جهت این میراث تاریخی و خوان گسترده فرهنگی، بیشترین یادمان و بهترین گفتمان برای فخر و مباهات و شکوه تاریخی، ملی و مذهبی کشورمان می تواند باشد.

هرچند فرصت های زیادی برای کاوش و تکمیل حلقه های مفقود شده تاریخ دره شهر و اتصال آن به هویت ملی از دست داده ایم! اما مسئولین امر از قبل تا کنون، انتظار رفته یا می رود در سطوح ملی و محلی با تدوین راهکارهای علمی و اجرایی مستمر و تخصیص، تأمین هزینه های مکفی با ایجاد پژوهشکده و ترسیم برنامه های مشارکت جمعی و ارائه طرح های روشن برای مرمت، حفظ و نگهداری آثار باقی مانده شهر تاریخی دره شهر از جمله پل گاومیشان و آثار متروکه و بدون حفاظ هزار در (جنب اداره فنی حرفه ای) آثار تاریخی قلعه گل (کوی مطهری)، تنگه بهرام چوبین، تنگه شیخ مکان، قلعه سکه سان (ارتفاعات کبیرکوه)، پل باستانی چم ژاب (جوار رود سیمره) و دیگر مکانهای تاریخی شهرستان دره شهر که امروز جز نامی از آنان ورد زبان نیست و بصورت مدفون در لایه های زیرین زمین، مانند سرکَچله (چم ژاب) شه نشین (اسلام آباد بالا) و کَل یزی (کله جوب) قلعه گمنام و متروکه جنب روستای فرهاد آباد، دچار انقطاع از بررسی و مطالعه از مجموعه هویت تاریخی و ملی سرزمین مادریمان، می توان نام برد. از دیگر ویژگی های برجسته این منطقه که نقش عمده ای در حیات تاریخی و باستانی منطقه داشته، وجود رشته کوه کبیر کوه بطول ۱۷۰ کیلومتر، با داشتن قله با ارتفاع در حدود ۳۰۰۰ متر (کان صیفی ) در جغرافیایی استان ایلام که سراسر آن، پوشیده از درختان کهنسال بلوط، پسته، بادام کوهی…‌‌ بخش عمده ای از این رشته کوه در محدوده این شهرستان می باشد. کبیرکوه علیرغم سکوت پر رمز و رازش، ناظر غمها و شادیها و برخورد تمدنها و اقوام کوچ کرده از حیات جمعی بوده است.

از چشم اندازهای بدیع این دیار، عبور رود سیمره می باشد. اگر نبود این رود پر برکت، خروشان و طولانی، هویت تاریخی و تمدنی که ما معاصران به آن فخر و مباهات می نماییم شکل نمی یافت. همچنین به جرأت می توان گفت این ویژگی های ممتاز رشته کوه پر برف کبیرکوه و دشت حاصلخیز و همجواری و دم دستی بودن رود عظیم سیمره موجد تمدن و وارث تاریخ این خطه بوده است.

بهرحال شهرستان دره شهر با قدمت تاریخی و فرهنگی اما آنچنانکه شایسته موقعیت دیرین آن بوده مورد اقبال و پژوهش منظم و مستمر باستان شناسی در ابعاد مختلف قرار نگرفته است. با وجود اظهار نظرهای مختلف مورخان، قریب به اتفاق محققان، شهر باستانی ماداکتو (madakto) در عصر تمدن عیلام به این دیار منسوب نموده اند. اما تعیین دقیق آن بخاطر قلت پژوهش و نبود مطالعه فنی و مستمر به مرحله یقین مبدل نشده است.

آنچه نزدیک به واقعیت می باشد این است که شهر مهرگان کده بعنوان یکی از شهرهای باستانی عصر ساسانی به واسطه نزدیکی به تیسفون بعنوان مکان ییلاقی شاهان و سران ساسانی در این حومه بوده است. طبق اقوال مورخان و سیاحان شهر مهرگان کده توسط خسروپرویز ساخته شده و دژ مستحکمی که بنابر روایت در شرق کوه های تیسفون وجود داشته و خسروپرویز به هنگام تهدید و نبرد های تاریخی، نزدیکان خود را به آن منتقل نموده، در این منطقه (دره شهر) قرار داشته است (راولینسون:۱۳۶۲: ۶۷-۶۵). از همین محدود نقل های تاریخی اینکه، هرمزان از سران حکومت ساسانی از بومیان مهرگان کده بوده است (تاریخ ابن اثیر ).

به هرحال “مهرگان کده” یا “مهرجان قزق” در دوره اسلامی رونق خود را بازیافته و بنام سیمره مشهور بوده که ابودلف عجلی (ایزد پناه – ۱۳۷۶: ۵۵۴) و یاقوت حموی آنرا دیده و توصیف نموده اند(افشار:۱۳۷۲: ۳۱۱).

با این وصف عظمت تاریخی این منطقه برای هر چشم تیزبینی می توان در راهها و پلهای عظیم باستانی چون گاومیشان، پل چم نمشت و مکمل آن راه شاهی (میرو رِی) در سمت مِله کوه (لرستان)، قلعه ماندگار بهرام چوبین، قلعه سکه سان، دخمه (اشکفت)کول کنی به روایت مکتوب و اقوال مردم بومی محل دفن انوشیروان پادشاه ساسانی بوده است. همچنین شاهکار معماری و هنری در این منطقه، بقعه امامزاده “مهدی صالح(ع)” در بخش ماژین می توان نام برد (افشار:۱۳۷۲: ۷-۲۲۶). از نعمات غنی و غیرقابل وصف و بعنوان رحمت ماندگار الهی این سامان می توان دامنه انبوه جنگل های کبیرکوه، آبشار ماربره (جنب شهرک صنعتی) منطقه تفریحی پارک و سراب دره شهر، سراب و تنگه های تاریخی و طبیعی سیکان و منطقه توریستی (فرهادآباد/ پلنگ آباد)، تنگه یوژاندر (جنب پلیس راه دره شهر – پلدختر )، منطقه تفریحی چشمه علی (جنب شرقی هاشم آباد)، چشمه تفریحی دُل دُل(فاضل آباد)، کبوتر یا کموتر لو (وحدت آباد)، چم سبزعلی، چم عرو(عرب) در کنار رود سیمره (غرب دره شهر)، تنگه و اماکن تاریخی و طبیعی (شیخ مکان)، آثار تاریخی معاصر قلعه میرغلام (هاشم آباد)، قلعه پو اشرف (شیخ مکان)، قلعه معاصر جمشیدآباد، تپه تیغن، قلعه خشتی زینل (چمکلان) و حاشیه سرسبز و حاصلخیز و زیبای رود سیمره (چمکلان) و سایر اماکن مذهبی امامزاده سیف الدین(ع) ارمو، مادر زلیخا یا مار زلیخا(فرهاد آباد) از مناطق دیدنی و گردشگری این شهرستان است.

در نهایت با وجود این گستردگی نمادهای تاریخی، شهر تاریخی سیمره (مهرجان کده) دوره اسلامی به نیمه اول قرن دوم هجری و اواخر، دوره بنی امیه می رسد. این شهر در دوره خلفای عباسی توسعه و گسترش یافت و بعنوان یکی از مراکز مهم سیاسی، اقتصادی، بازرگانی و هنری نقش مهمی در شکل گیری هنر اسلامی در جهان اسلام نقش داشته است. تمام معماری ها، سازه های شهر با مصالح بومی و پوشش بناها بصورت طاقهای گهواره ای می باشد. در میان طاقهای بجای مانده در سطح شهر تاریخی نوشته ای بخط کوفی در متن آن نام سازنده بنا ذکر شده است. در چهارمین بنای مورد کاوش، تزئینات معماری بدیع و بی نظیری با طرحهای گیاهی و هنری استفاده شده است. این بنا یکی از قدیمی ترین مساجد سده های اولیه اسلامی ایران است.

در کاوشهای اخیر شهر تاریخی دره شهر (سیمره) مدارکی وجود دارد که نشان از سیستم آبرسانی (سفالین) برای پایین دست شهر، وجود لوله های سفالین و آثار شیشه ای، تائید کننده وجود کارگاه صنعتی در این شهر می باشد. در آخر باید گفت با وجود فراوانی دیدنیها و موقعیت های طبیعی، تاریخی و مناظر بدیع خدادادی و آثار باستانی در این شهرستان به اختصار تأکید می شود «دره شهر را باید دید، نمی توان تعریف کرد».