آسیب‌شناسی جشنواره فیلم فجر/ حضور حداکثری نهادهای دولتی در جشنواره فیلم فجر؛ نقاط قوت و چالش‌ها *محمد تقی‌زاده

جشنواره‌ای متفاوت و متمایز بود. موضوعی که محل مناقشه و بحث بسیاری از کارشناسان سینمایی و فرهنگی قرار گرفته است.

حضور ارگان‌ها و نهادهای مختلف فرهنگی و هنری در مشارکت و ساخت آثار سینمایی مساله چالش‌برانگیزی نیست، کما اینکه در بسیاری از کشورهای صنعتی دنیا، نهادها و مراکز مختلفی در حمایت و سفارش آثار سینمایی مشارکت می‌کنند. مساله مهم در این موضوع، نحوه مشارکت، میزان مشارکت و مطالبه‌ای است که سفارش‌دهندگان قبل و بعد از ساخت فیلم‌ها انتطار دارند، به عبارتی ساده‌تر، باید دید انبوه مشارکت‌کنندگان ارگانی سینمای ایران به چه هدفی این مهم را به انجام رساندند و در نگاهی کلان‌تر، رویکرد آنها به سینما به مثابه یک هنر و صنعت چگونه تعبیر و تفسیر شده است.

برخی از مخالفان حضور ارگان‌ها در مشارکت فیلم‌ها بر این باورند که حضور این نهادها در سینمای ایران به هرچه دولتی‌تر شدن سینما دامن زده و این هنر مردمی را از وجوه عمومی به ابعاد دولتی و سفارشی سوق می‌دهند. این صاحب‌نظران فارغ از محصولات و خروجی این نهادها و سرمایه‌گذاران، نفس حضور این ارگان‌ها را به دلایل یادشده مضر و مخالف سینما می‌دانند. آنها ارگان‌ها را معادل دولتی و سفارشی‌شدن می‌دانند و حضور آنها را مخالف خواست مردم تعبیر می‌کنند.

برخی از مخالفان حضور ارگان‌ها در مشارکت فیلم‌ها بر این باورند که حضور این نهادها در سینمای ایران به هرچه دولتی‌تر شدن سینما دامن زده و این هنر مردمی را از وجوه عمومی به ابعاد دولتی و سفارشی سوق می‌دهنددر جشنواره چهل و دوم فیلم فجر، روابط عمومی فارابی با ۱۲ فیلم، سهم عمده‌ای از جشنواره ۴۲ را به خود اختصاص داده بود و پس از آن سازمان سینمایی سوره با هفت، سازمان هنری رسانه‌ای اوج با چهار، بنیاد شهید و امور ایثارگران با سه و موسسه سینما شهر و بنیاد فرهنگی روایت فتح که هر کدام فقط با یک فیلم در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

در سوی مقابل، سهم بخش خصوصی چه در مرحله حضور در بخش مسابقه جشنواره و چه در مراحل پایانی و فصل جوایز به شدت کاهش و حتی به صفر رسید تا مخالفان حضور ارگان‌ها، این اتفاق را به ریل‌گذاری جدید سازمان سینمایی تعبیر کرده و از هرچه دولتی‌تر و حاکمیتی‌تر شدن جشنواره فیلم فجر خبر دهند.

به عنوان مثال، در غیبت فیلم‌های متعلق به بخش خصوصی و مستقلی مانند «ساعت ۶ صبح» مهران مدیری، «زودپز» رامبد جوان، «هفتادسی» بهرام افشاری، «عزیز» مجید توکلی، «خجالت نکش۲» رضا مقصودی، «لاک‌پشت» بهمن کامیار و «کوکتل مولوتوف» حسین دوماری، سهم آثار خصوصی در این جشنواره در سایه آثار دولتی قرار گرفت.

در ادامه عملکرد ۸ سازمان و ارگانی که درجشنواره فیلم فجر بیشترین سهم را داشتند، بررسی و تحلیل شده است:

۱. بنیاد سینمایی فارابی

۱- «آبی روشن» به کارگردانی بابک خواجه پاشا و تهیه کنندگی سید محمدحسین میری (محصول سازمان اوج و بنیاد فارابی)
۲- «آپاراتچی» به کارگردانی قربانعلی طاهری فر و تهیه کنندگی سجاد نصراللهی (محصول سازمان سوره و بنیاد فارابی)
۳- «آسمان غرب» به کارگردانی محمد عسگری و تهیه کنندگی حبیب والی نژاد (محصول سازمان سوره و بنیاد فارابی)
۴- «بهشت تبهکاران» به کارگردانی مسعود جعفری جوزانی و تهیه کنندگی فتح‌اله جعفری جوزانی و علی قائم مقامی (بنیاد فارابی و بخش خصوصی)
۵- «دست ناپیدا» به کارگردانی انسیه شاه حسینی و تهیه کنندگی سید سعید سیدزاده (بنیاد شهید، بنیاد فارابی و بخش خصوصی)
۶- «دو روز دیرتر» به کارگردانی اصغر نعیمی و تهیه کنندگی محسن شیرازی (محصول بنیاد روایت فتح، بنیاد فارابی و موسسه بهمن سبز)
۷- «شور عاشقی» به کارگردانی و تهیه کنندگی داریوش یاری (بنیاد شهید، بنیاد فارابی و بخش خصوصی)
۸- «شه سوار» به کارگردانی و تهیه کنندگی حسین نمازی (بنیاد فارابی و بخش خصوصی)
۹- «صبح اعدام» به کارگردانی بهروز افخمی و تهیه کنندگی علیرضا شیرمحمدی (سازمان سوره، بنیاد فارابی و بخش خصوصی)
۱۰ – «قلب رقه» به کارگردانی خیراله تقیانی پور و تهیه کنندگی سعید پروینی (بنیاد رسانه‌ای بیان و بنیاد فارابی)
۱۱- «معجزه پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی و تهیه کنندگی محمدرضا شریفی نیا (میراث فرهنگی و بنیاد فارابی)
۱۲- «میرو» به کارگردانی حسین ریگی و تهیه کنندگی سعید الهی (بنیاد شهید، بنیاد فارابی و بخش خصوصی)

با وجود اینکه فارابی، پرکارترین بنیاد سینمایی دولتی در جهت ساخت و مشارکت فیلم‌ها در جشنواره بود، شاهد طیف متنوعی از آثار ضعیف، متوسط و به نسبت خوب این مرکز فرهنگی هنری وزارت ارشاد بودیم. «آپاراتچی»، «قلب رقه» و «آسمان غرب» به استناد نقدها و نظرها تماشاگران بهترین پروژه‌های فارابی و «شورعاشقی»، «دست ناپیدا» و «میرو» که محصولات مشترک فارابی و بنیاد شهید بودند، به عنوان ضعیف‌ترین محصولات این بنیاد قلمداد می‌شوند.

۲. سازمان سینمایی سوره

در جشنواره چهل و دوم، روابط عمومی فارابی با ۱۲ فیلم، سهم عمده‌ای از جشنواره ۴۲ را به خود اختصاص داده بود. پس از آن سازمان سینمایی سوره با ۷، سازمان هنری رسانه‌ای اوج با ۴، بنیاد شهید و امور ایثارگران با ۳ و موسسه سینما شهر و بنیاد فرهنگی روایت فتح هر کدام با یک فیلم در رتبه‌های بعدی قرار دارند۱. «آسمان غرب» به کارگردانی محمد عسگری و تهیه کنندگی حبیب اله والی نژاد با مشارکت فارابی
۲. «احمد» به کارگردانی امیر عباس ربیعی و تهیه‌کنندگی حبیب اله والی نژاد با مشارکت موسسه تصویر شهر
۳. «صبح اعدام» به کارگردانی بهروز افخمی و تهیه کنندگی علی شیر محمدی با مشارکت فارابی
۴. «باغ کیانوش» به کارگردانی رضا کشاورز و تهیه کنندگی محمد جواد موحد
۵. «آپاراتچی» به کارگردانی قربانعلی طاهرفر و تهیه کنندگی سجاد نصراللهی نسب با مشارکت فارابی
۶. «رویا شهر» به کارگردانی محسن عنایتی و تهیه کنندگی مصطفی حسن آبادی با مشارکت شهرداری تهران و موسسه مهوا
۷. «ساعت جادویی» (سفر به تاریکی) به کارگردانی محمد بصیری نیک و تهیه کنندگی محمدمهدی نجفی راد با مشارکت موسسه راه.

سوره وابسته به حوزه هنری، به نسبت فارابی تولیدات با کیفیت‌تر و پرمخاطب‌تری را در جشنواره داشت چنانچه «احمد»، «آسمان غرب»، «باغ کیانوش»، «صبح اعدام» و «رویاشهر» از جمله آثاری بودند که مخاطبان جشنواره با آن ارتباط برقرار کرده و حتی برخی جزو بهترین فیلم‌های لیست منتقدان سینمایی نیز قرار گرفتند.

۳. سازمان هنری رسانه‌ای اوج

۱. «مجنون» به کارگردانی مهدی شامحمدی و تهیه کنندگی عباس نادران
۲. «آبی روشن» به کارگردانی بابک خواجه پاشا و تهیه کنندگی سید محمدحسین میری با مشارکت فارابی
۳. «پرویز خان» به کارگردانی علی ثقفی و تهیه کنندگی عطا پناهی
۴. انیمیشن سینمایی «ببعی قهرمان» به کارگردانی حسین صفارزادگان، میثم حسینی و تهیه کنندگی محمدمهدی مشکوری.

اوج که هر ساله از با کیفیت‌ترین ارگان‌ها در جهت ارتقای فرهنگ دفاع مقدس در جشنواره بوده، در سال جاری نیز آثار نسبتا خوبی تولید کرد. «مجنون» بهترین فیلم از نظر هیات داوران و «پرویزخان» یکی از فیلم‌های محبوب مخاطبان جشنواره‌ای بود. آبی‌روشن فیلمی شعارزده بود که به نظر می‌رسد نتوانسته بود مضامین مذهبی خود را دراماتیزه کند. ببعی قهرمان نیز با استقبال انیمیشن دوستان همراه شد.

۴. بنیاد شهید و امور ایثارگران

۱- «دست ناپیدا» به کارگردانی انسیه شاه حسینی و تهیه کنندگی سید سعید سیدزاده (بنیاد شهید، بنیاد فارابی و بخش خصوصی)
۲- «شور عاشقی» به کارگردانی و تهیه کنندگی داریوش یاری (بنیاد شهید، بنیاد فارابی و بخش خصوصی)
۳- «میرو» به کارگردانی حسین ریگی و تهیه کنندگی سعید الهی (بنیاد شهید، بنیاد فارابی و بخش خصوصی)

محصولات بنیاد شهید که جملگی با مشارکت بنیاد فارابی انجام شده بود از ضعیف‌ترین و کم‌اقبال‌ترین آثار جشنواره امثال بود تا لزوم بازنگری در سیاست‌های سینمایی این بنیاد فرهنگی مشخص شود و هزینه‌های بنیاد شهید به فیلم‌های محدودتر و بهینه‌تری اختصاص یابد.

۵. بنیاد فرهنگی روایت فتح

۱- «دو روز دیرتر» به کارگردانی اصغر نعیمی و تهیه کنندگی محسن شیرازی (محصول بنیاد روایت فتح، بنیاد فارابی و موسسه بهمن سبز)

فیلمی که با بازخوردهای عمدتا منفی و معدود واکنش‌های مثبتی روبرو شد و قرار بود در راستای سیاست فرزندآوری تولیدی ملی باشد.

۶.بنیاد رسانه‌ای بیان

۱- «قلب رقه» به کارگردانی خیراله تقیانی پور و تهیه‌کنندگی سعید پروینی (بنیاد رسانه‌ای بیان و بنیاد فارابی)

این فیلم که محصول مشترک بنیاد بیان و فارابی بود با استقبال بدی از سوی مخاطبان جشنواره‌ای مواجه نشد و با وجود فضای خشن و داعشی که داشت برخی از اهالی رسانه و مخاطبان عمومی سینماها آن را پسندیدند.

۷.میراث فرهنگی

۱- «معجزه پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی و تهیه کنندگی محمدرضا شریفی نیا (میراث فرهنگی و بنیاد فارابی).

محصول فارابی و میراث فرهنگی فیلم معجزه پروین بود که بعدتر به پروین تغییر نام داد و جزو آثاری بود که با واکنش ضد و نقیض مخاطبان جشنواره مواجه شد. منتقدان می‌گویند در بهترین حالت، فیلم سینمایی «محمدرضا ورزی» اثری متوسط است که توانست با بازی «مارال بنی‌آدم» در نقش پروین اعتصامی، تداعی‌گر فضای ایران معاصر با بزرگانی چون «ملک الشعرای بهار» و «دهخدا» را زنده کند.

۸. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

یکی از ضعیف‌ترین و انتقادبرانگیزترین فیلم‌های جشنواره محصول کانون پرورشی فکری و کودکان بود

۱- «ظاهر» به کارگردانی حسین عامری و تهیه‌کنندگی محمدرضا کریمی صارمی.

یکی از ضعیف‌ترین و انتقادبرانگیزترین فیلم‌های جشنواره امسال محصول کانون پرورشی فکری و کودکان بود که زمانی درخشان‌ترین محصولات سینمایی از بزرگانی مانند «امیرنادری و عباس کیارستمی» را تولید می‌کرد.

جمع‌بندی

۱. بررسی‌ها نشان می‌دهد حضور ارگان‌ها اگر با معیارهای مخاطب‌سنجی و کیفی فیلم‌ها صورت گیرد، نه تنها اتفاق بدی نیست، بلکه می‌تواند به صنعتی‌شدن سینما و چرخه مالی آن کمک کند. نمونه آن سازمان سینمایی اوج است که هر ساله آثار محدودی را تولید و اغلب با واکنش خوب منتقدان در جشنواره مواجه شده است. آثار دفاع مقدسی این موسسه از جمله «ایستاده در غبار» که در سال ۱۳۹۴ تولید شد، جزو بهترین آثار دفاع مقدسی به شمار می‌آید.

اگر حجم تولیدات ارگان‌ها کاسته و کیفیت‌ آنها افزایش یابد، نتیجه بهتری برای مشارکت بنیادها و ارگان‌های دولتی در سینمای ایران به وجود خواهد آمد۲. در میان ارگان‌های فعال در جشنواره چهل و دوم و با توجه به بازخوردهای جشنواره‌ای، فارابی پرکارترین، بنیاد شهید و ایثارگران ضعیف‌ترین و اوج با کیفیت‌ترین آثار سینمایی را تولید کردند. به نظر می‌رسد اگر حجم تولیدات ارگان‌ها کاسته و کیفیت‌ آنها افزایش یابد، نتیجه بهتری برای مشارکت بنیادها و ارگان‌های دولتی در سینمای ایران به وجود خواهد آمد.

۳. مخالفان حضور ارگان‌ها که جشنواره چهل و دوم فیلم فجر را «جشنواره‌ای ارگانی» نامیده بودند و حتی برخی به تحریم آن پرداختند بر این باورند که ارگانی‌شدن سینما مخالف ماهیت مردمی آن است و متولیان سینمایی با این کار به ایجاد دوقطبی دولت _ ملت دامن زده و سبب تغییر ماهیت عمومی و اجتماعی آن به دولتی و سفارشی شوند. با توجه به ارزشی بودن فیلم‌های این نهادها و استقبال عموم مردم در سال ۱۴۰۲ از کمدی‌ها، به نظر می‌رسد می‌توان این چالش را با تبلیغات مناسب و استفاده شایسته از سبدهای متنوع مناسبتی ویژه اکران مدیریت کرد./ایرنا