بی‌تعهدی به حقوق مالکیت فکری تا کی؟

به گزارش ایرناپلاس، استفاده بدون اجازه از آثار هنرمندان و نویسندگان ایرانی در صداوسیما دیگر جای حرف و حدیث ندارد. به طور نمونه، ساده و بدون دغدغه اثر کیهان کلهر را روی فیلم و کلیپ خود می‌گذارند و پخش عمومی می‌کنند و کسی هم نمی‌تواند اعتراضی کند.

گذشته از صداوسیما که به کسی پاسخگو نیست، این اتفاق در بخش‌های دیگر نیز رخ می‌دهد. کتاب‌هایی که بدون اجازه مولف، مترجم و ناشر، چاپ و با تخفیف‌های بالا به فروش می‌رسد، استفاده از نت‌های موسیقی آهنگسازی که اهل کشور دیگری است برای ترانه‌های ایرانی، ساختن فیلم بر پایه فیلم‌نامه‌ بدون اجازه صاحب اثر و … همه نقض حقوق مولفانی و هنرمندانی است که برای تولید اثر زمان صرف و از آموخته‌ها و تجربه‌های خود استفاده کرده‌اند. این در حالی است که در ایران از سال ۱۳۴۸ ‌قانون «حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان» تصویب شده است.

از نظر این قانون، به مولف، مصنف و هنرمند؛ «‌پدیدآورنده» و به آنچه از راه دانش، هنر یا ابتکار آنان پدید می‌آید، بدون در نظر گرفتن‌ طریقه یا روشی که در بیان یا ظهور یا ایجاد آن به کار رفته؛ «‌اثر» گفته می‌شود.
حقوق پدیدآورنده شامل حق انحصاری نشر، پخش، عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر او است. حقوق معنوی پدیدآورنده محدود به زمان و مکان نیست و غیرقابل انتقال است. این قانون، همه تولیدهای فکری از جمله، کتاب، قطعات موسیقی، نقاشی، فیلم‌نامه و … را شامل می‌شود.

از طرفی، کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری «Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works» که معمولاً به اختصار، «کنوانسیون برن» نامیده می‌شود، یک توافقنامه بین‌المللی در زمینه حق کپی‌رایت و حفاظت از آثار هنری و ادبی است که برای نخستین بار، در نهم سپتامبر سال ۱۸۸۶ میلادی، در شهر برن در سوئیس به تصویب رسید.
این توافقنامه خاطرنشان می‌کند، آثار ادبی و هنری، «چگونه» مورد استفاده قرار گیرد، توسط «چه کسانی» استفاده شود و «شرایط» این کار به چه صورت است. این کنوانسیون، یکی از قدیمی‌ترین توافقنامه‌های بین‌المللی در حوزه کپی‌رایت محسوب می‌شود و نوعی ساختار نظام‌مند و یکپارچه، برای حفاظت از آثار ادبی و هنری را در اختیار اعضا قرار می‌دهد.

قانونی که براساس کنوانسیون برن نوشته شد
ایران هنوز به کنوانسیون برن نپیوسته است، برخی علت تکرار نقض مالکیت فکری را به دلیل نپیوستن ایران به این کنوانسیون می‌پندارند در صورتی که سیدعباس حسینی‌نیک، مدیر انتشارات مجد و مدیرمسئول انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی به خبرنگار ایرناپلاس گفت: برخی فکر می‌کنند به این دلیل که عضو کنوانسیون برن نیستیم در داخل کشور، قوانین محکمی در حوزه کپی‌رایت نداریم، اما این تلقی کاملا اشتباه است. ایران جزء نخستین کشورهای خاورمیانه است که در حوزه حقوق آفرینش مالکیت هنری و ادبی قانون دارد.

به گفته حسینی‌نیک، این قانون که حدود ۱۰ سال بررسی و در نهایت در سال ۱۳۴۸ تصویب شده، قانون دقیقی است و براساس کنوانسیون برن نوشته شده است. ماده دوم این قانون، همه جوانب حوزه مالکیت ادبی و هنر در حوزه کتاب، مطبوعات، نشریات و مقالاتی که نوشته می‌شود، همچنین حقوق سینما، موسیقی و مجسمه‌سازی، هنرهای تصویری، طرح‌های معماری ونقشه‌های قالیبافی را شامل می‌شود.

فقط پدیدآورنده می‌تواند محتوای اثر را تغییر دهد
حسینی‌نیک با تاکید بر اینکه قانون مولفان، مصنفان و هنرمندان بسیار دقیق است، توضیح داد: از جمله مواردی که در این قانون پیش‌بینی شده –پیش از آن در حقوق ایران پیش‌بینی نشده بود- مساله حقوق معنوی یا حقوق اخلاقی است؛ این حقوق معنوی خاص حوزه مالکیت فکری است و در قدیم این حقوق را نداشتیم. این قانون دو قسمت مهم دارد؛ یکی حق احترام به صاحب اثر و بخش دیگر حق تمامیت -احترام به اثر- است.
براساس حق صاحب اثر، هر پدید آورنده‌ای حق دارد اسمش بر اثر باشد یعنی اثری که منتشر یا پخش می‌شود، باید نام پدیدآورنده همراه آن به شکل واضح، معمول و عرف روی آن نوشته شده باشد. نه اینکه اثری را چاپ کنند و اسم فرد را کوچک یا ناقص بنویسند، به صورتی که معلوم نشود که اثر برای کیست.
حق تمامیت به این معنی است که پدیدآورنده هر اثر، می‌تواند محتوای اثر را تغییر دهد و کم یا زیاد کند. فقط پدیدآورنده و نه هیچ‌کس دیگر.

به گفته او، حق معنوی اثر تا جایی مهم است که جرم‌انگاری شده است و برای فرد خاطی زندان سه ماهه تا یکساله در نظر گرفته شده است.
او ادامه داد: در این قانون، منظور از «نشر»، مطبوعات، انتشارات و حتی فضای مجازی است که نباید اثر در آنها بدون اجازه منتشر شود، منظور از «پخش»، امواج صدا و تصویری است که در صداوسیما و رادیو منتشر می‌شود.

لزوم توجه به عملکرد امام خمینی(ره) در مساله حق کپی‌رایت
بیش از نیم قرن است که قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان در ایران تصویب شده است، اما هنوز تخلف‌ها در این حوزه از طرف تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان ادامه دارد.
حسینی‌نیک درباره چرایی ادامه این روند بیان کرد: یک اصل کلی وجود دارد، جامعه مخاطب در ایران آموزش‌های حقوقی لازم را در مدارس و دانشگاه‌ها نه تنها در حوزه مالکیت فکری بلکه حتی مسائلی مانند حقوق خانواده ندیده است.

او با اشاره به یکی از مسائل که اجرای قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان را دچار مشکل کرده است، توضیح داد: درباره مالکیت فکری و ادبی وهنری اشکالی پیش آمد، امام راحل(ره) اصطلاحی داشتند مبنی بر اینکه «زکوه العلم نشره. زکات دانش، نشر آن است» یعنی هرکسی که دانشی دارد، زکاتش این است که بدون کسب وجه و اجازه‌ای آن را منتشر کند. این جنبه عمومی‌سازی علم و دانش است و فقط مخصوص امام (ره) نیست. هنوز برخی از مراجع به این نکته اعتقاد دارند و همچنین برخی از حقوقدان‌های کشورهای دیگر هستند، آنها اصطلاح کپی لفت را در برابر حق کپی‌رایت استفاده می‌کنند. این افراد بر این اعتقادند که این حقوق نباید باعث انحصار شود و همه باید این اطلاعات را پخش کنند. اما بعد از انقلاب، امام (ره) این قانون را از باب مسئله‌ای فقهی پذیرفتند و این قانون محکم‌تر و اجرایی شد.
او ادامه داد: باید توجه داشت رهبر معظم انقلاب نیز با این حقوق موافق‌اند و می‌خواهند رعایت شود و دیگر کسی نباید با استناد حکم فقهی خاصی از اجرای این قانون سرباز زند.

مردم باید درباره حق مالکیت فکری آگاه شوند
مردم باید درباره اهمیت رعایت قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان آگاه شوند و همچنین مسئولان و قضات در اجرا و نظارت به آن توجه لازم را داشته باشند.
حسینی‌نیک درباره اهمیت توجه جامعه در رعایت حق کپی‌رایت گفت: نخستین گام آموزش است و باید جامعه بتواند در بخش‌های مختلف، آموزش ببیند. وکلا، قضات، مسئولان فرهنگی و عوامل فعال حوزه فرهنگ مانند ناشران و پدیدآورندگان – بخش بزرگی از نقض حقوق در حوزه پدیدآورندگان انجام می‌شود- باید به خوبی درباره اهمیت این موضوع آگاه شوند.

وی، افزون بر اهمیت آموزش و بالا بردن آگاهی عمومی، تاکید کرد: همچنین باید نهادهای دولتی و اداری حکم دهند و مستندهایی ایجاد کنند که این قانون اجرا شود. بخش‌های حقوقی سازمان‌ها باید به این مساله اهتمام ببخشند، تا این حقوق رعایت شود. باید رعایت قوانین مالکیت ادبی و هنری الزام‌آور باشد و مسئولان باید ملزم به رعایت آن باشند. البته آموزش خیلی مهم است، اما سیستم اداری و حقوقی نیز باید به آن واکنش نشان دهند.

این قانون در بیشتر مواقع رعایت نمی‌شود
وحید فرازان، عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینما درباره قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان و شیوه رسیدگی به جرایم مرتبط با آن به خبرنگار ایرناپلاس گفت: این قانون در بیشتر مواقع رعایت نمی‌شود. مگر اینکه فرد شاکی، قدرت یا شهرت داشته باشد تا بتواند صدای خود را به گوش دیگران برساند. به نظر می‌رسد اجرای این قانون برای هنرمندان که اثری را خلق کرده‌اند متناسب با فرد، متفاوت اجرا می‌شود. گاهی در حوزه فیلمنامه‌ها می‌بینیم که فردی طرح دعوا می‌کند زیرا او خالق اثر بوده و بدون اجازه او فیلم ساخته شده است. این در حالی است که اگر کارگردان و فیلمنامه‌نویسی که از طرح استفاده کرده‌اند، قوی‌تر از خالق اثر باشند، عملا فرد نمی‌تواند شکایت خود را به جایی برساند.

قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان، جدی گرفته نمی‌شود
فرازان با بیان اینکه برخی از هنرمندان برای شناخته شدن، پخش بدون اجازه آثارشان را در رسانه‌ها قبول می‌کنند، ادامه داد: این در حالی است که افرادی که به شهرت رسیده‌اند، همواره می‌توانند مانع این روند شوند. البته برخی از هنرمندان هم که صاحب شهرت هستند گاهی شکایت نمی‌کنند زیرا قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان، آنطور که باید و شاید جدی گرفته نمی‌شود. این رفتار با هنرمندان، عکس برخی کشورهایی است که تولید فکر برایشان اهمیت زیادی دارد بنابراین از خالق اثر یا مخترع حمایت می‌کنند.

به گفته او، قانونی که در سال ۱۳۴۸ تصویب شد و مجلس شورای اسلامی اصلاحاتی روی آن انجام داده، قانون خوبی است اما شیوه اجرا و چگونگی نظارت بر آن اهمیت دارد.
فرازان ادامه داد: بسیاری از مولفان و هنرمندان با اینکه می‌دانند که قانون حامی آنهاست، طرح شکایت نمی‌کنند و این به دلیل ضعف اجرایی قانون است.

مسائل مالکیت فکری بیشتر در حوزه حق مادی مطرح است
بیش از ۵۰ سال از تصویب قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان، گذشته است. این قانون چند بار برای اصلاح مورد بررسی قرار گرفت و تغییراتی کرد.
علی محمدپور مدیر شبکه کتاب الکترونیک کودکان درباره این قانون توضیح داد: قانونی که در سال ۴۸ تصویب شد، در حوزه مالکیت فکری و کپی‌رایت برای خلق محتوا در موسیقی، کتاب ، فیلم و … دو جنبه مادی و معنوی را در نظر گرفته است. برای مثال، فردی کتابی را نوشته است، می‌تواند قرارداد ببندد و همه حقوق مادی اثر را به ناشر یا فردی دیگر دهد. براساس قرارداد، افراد می‌توانند درآمد کسب کنند، اما حقوق معنوی یک اثر هم مطرح است.

او ادامه داد: حقوق معنوی قابل انتقال نیست و کسی که اثر را خلق کرده است، نمی‌تواند حقوق معنوی را منتقل کند. این حقوق شامل اسم صاحب اثر می‌شود. خطای نقض حق معنوی اثر بسیار بیشتر از نقض حقوق مادی یک اثر است. این خطا در حوزه دیجیتال بیشتر اتفاق می‌افتد. تا جایی که در جریانم، مسائل مرتبط با حق مولف، بیشتر در حوزه حق مادی – نه حق معنوی- مطرح است، برای مثال از کتابی که توسط یک ناشر منتشر شده است، چاپ افست تهیه می‌کنند و می‌فروشند.

ضرورت بازنگری در قانون سال ۴۸
مدیر شبکه کتاب الکترونیک کودکان درباره میزان توجه قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان در حوزه الکترونیک، توضیح داد: این قانون زمانی تصویب شده که بخش بزرگی از ابزارهای انتشار، خلق و انتشار اثر که امروز وجود دارد، در دسترس نبود. به طور نمونه، اینترنت و نشر الکترونیک نبود، در حوزه موسیقی پلتفرم‌های امروز را نداشتیم؛ به همین دلیل نیاز است قانون جدیدی تصویب شود.
البته متن قانون جدید نوشته و به مجلس فرستاده شد، اما تصویب نشد. قانون جدید با اینکه جامع بود و همه حوزه‌ها را شامل می‌شد، اما ایرادهای زیادی داشت که باعث می‌شد مشکلاتی برای تولیدکنندگان اثر پیش بیاید. در قانون ۴۸ هر اثری که تولید می‌شود، به خوبی تعریف شده است و از آن حمایت قانونی می‌کنند. اینکه قضات ما چقدر با این قانون آشنا هستند نیز مساله مهمی است.

او با یادآوری عادت برخی از مردم در استفاده از محتوای موجود در فضای مجازی، ادامه داد: برخی برای استفاده از محتوای موجود در فضای مجازی، مالکیت قائل نیستند؛ موسیقی و فیلم را از طریق اینترنت می‌شنوند و تماشا می‌کنند، به یکدیگر می‌دهند و حتی فکر نمی‌کنند که این استفاده اشتباه است. برخی از مردم هنوز با مفهوم مالکیت فکری آشنا نیستند در صورتی که با دیگر مالکیت‌ها مانند مالکیت اموال به خوبی آشنا هستند.

به گفته محمدپور، استفاده برخی از محتوای موجود در فضای مجازی بیش از هر چیز به فرهنگ استفاده از تولیدات هنری باز می‌گردد.
او افزود: این مساله فرهنگی باید توسط دستگاه قضایی و رسانه‌های ملی مانند صداوسیما فرهنگ‌سازی شود تا تولیدکنندگان فکر، نویسندگان، آهنگسازان و دیگران در شرایط بهتری به خلق اثر بپردازند. هنرمند اگر از راه خلق اثر نتواند درآمد داشته باشد، فعالیت در این حوزه را ادامه نخواهند داد. صداوسیما مالکیت را نقض و سال‌ها بدون اجازه از موسیقی‌های ساخته شده توسط افراد مختلف استفاده می‌کند و حتی در «ایران صدا» که وابسته به صداوسیماست کتاب‌ها را به صورت غیرقانونی صوتی می‌کند.

قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان، می‌تواند در صورت اجرای سراسری توسط مسئولان، قضات و مردم، بسیاری از مشکلات در حوزه مالکیت فکری را حل کند. برای رسیدن به این نقطه، جامعه نیاز به آموزش، نظارت و اجرای قانون دارد تا با رعایت این حق، همه به اهیمت حفظ و تامین زمینه‌هایی اجرایی آن آگاه شوند. در کنار این مسائل، به دلیل پیشرفت فناوری‌ و گسترده‌تر شدن ابزار نشر مانند فضای مجازی و نرم‌افزارها، این قانون نیازمند اصلاح و تکمیل است./ایرناپلاس