محیط طبیعی کشور در مدار توجه ویژه دولت تدبیر و امید

طبیعت ایران از لحاظ گونه های زیستی شامل گیاهی و جانوری بسیار غنی است و یکی از کشورهای پربار در زمینه محیط زیست است، اما در چند دهه گذشته همین طبیعت زیبا دچار دستخوش تحولات و تخریب از سوی انسان شد به طوری که نابودی گونه های جانوری و گیاهی زیادی را رقم زده است از جمله آنها شیر ایرانی و ببر مازندران است که دیگر اثری از آنها در طبیعت ایران نیست، در این میان قطعا گونه های گیاهی زیادی هم از بین رفته اند که شناخت آنها به مطالعه بیشتری نیاز دارد.

بر این اساس دست اندرکاران امور به این نتیجه رسیدند که برای حفظ محیط زیست و رساندن آن به دست نسل های بعد باید فکری اساسی اندیشیده شود که بعد از آن «مناطق تحت مدیریت سازمان محیط زیست» شکل گرفت و به این ترتیب در قانون‌های مربوط به سازمان محیط زیست، امکان اختصاص بخش‌هایی از کشور به پارک‌های ملی (که در آن زمان پارک حیات وحش نامیده می‌شد) و مناطق حفاظت شده با تعریف‌های مشخص فراهم شد، به این ترتیب اولین سنگ بنای مناطق حفاظت شده ایران در سال ۱۳۴۶، یعنی ۹۵ سال پس از احداث اولین پارک ملی جهان (پارک ملی یلو استون در آمریکا) و ۱۹ سال پس از بنیانگذاری اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع نهاده شد، در این سال پیشنهاد تأسیس دو پارک ملی و ۱۵منطقه حفاظت شده به ‌عنوان نخستین گروه از مناطق حفاظت شده ایران به تصویب شورای ‌عالی شکاربانی و نظارت بر صید آن زمان رسید.

به این ترتیب مناطق چهارگانه در قالب پارک‌های ملی، آثار طبیعی ملی، پناهگاه‌های حیات وحش و مناطق حفاظت‌شده شکل گرفت تا محیطی برای حفاظت از گونه های ارزشمند گیاهی و جانوری باشد.

در سال ۱۳۵۷ وسعت این مناطق بیش از هشت میلیون هکتار بود، روزی که دولت یازدهم روی کار آمد وسعت این مناطق حدود ۱۷ میلیون هکتار بود که روی کار آمدن دولت تدبیر و امید و توجه ویژه دولت به محیط زیست و حفاظت از عرصه های طبیعی وسعت مناطق تحت مدیریت سازمان محیط زیست به حدود ۱۹ میلیون هکتار رسید که پیش بینی می شود تا نیمه اول سال ۱۴۰۰ به ۱۹ میلیون و ۵۰۰ هکتار افزایش یابد.

در جلسه ۶ بهمن ماه ۱۳۹۹ شورای عالی محیط زیست ۱۴ منطقه به حفاظت شده های کشور اضاف شد و با این حساب اکنون مناطق تحت مدیریت سازمان محیط زیست از ۲۹۰ منطقه به ۳۰۹ منطقه رسیده است به طوری که ۳۲ پارک ملی، ۵۳ پناهگاه حیات وحش، ۱۸۴ منطقه حفاظت شده و ۴۰ اثر طبیبعی ملی با مساحتی حدود ۱۹ میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار در پهنه کشور قرار دارد.

کیومرث کلانتری معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست دراین باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: با مصوبه ای که در شورای عالی محیط زیست داشتیم اراضی تحت مدیریت در سازمان محیط زیست در همه کشور به ۱۱.۵۸ درصد رسید یعنی به عبارتی ۱۹ میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار از همه مساحت کشور جزو مناطق چهارگانه شده است.

وی افزود: از ابتدای دولت یازدهم تاکنون که سال پایانی دولت دوازدهم است حدود ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار به مناطق چهارگانه کشور اضافه شده، در مصوبه اخیر شورای عالی محیط زیست نیز ۱۴ منطقه در ۱۰ استان اردبیل ، زنجان ، کرمانشاه، لرستان، گلستان ، سمنان، خراسان جنوبی، مرکزی، یزد به مناطق حفاظت شده اضافه شد که شامل ۹ تا از آن منطقه حفاظت شده، چهار پناهگاه حیات وحش و ۱ پارک ملی بوده است.

وی ادامه داد: با احتساب این مناطق، تعداد مناطق حفاظت شده کشور از ۲۹۰ منطقه به ۳۰۹ منطقه رسیده، بنابراین اکنون ۳۲ پارک ملی، ۵۳ پناهگاه حیات وحش، ۱۸۴ منطقه حفاظت شده و ۴۰ اثر طبیبعی ملی داریم که با مساحتی حدود ۱۹ میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار که در پهنه کشور قرار دارند.

کلانتری اظهار داشت: متوسط مناطق حفاظت شده دنیا ۱۴ درصد از همه مساحت کشورها است، بر اساس توصیه کنوانسیون تنوع زیستی در بیانیه آیچی در سال ۲۰۱۰ باید تا سال ۲۰۲۰ سطح مناطق حفاظت شده آبهای داخلی و خشکی کشور ۱۷ درصد و نواحی ساحلی و دریایی به ۱۰ درصد برسد اما اکنون با اضافه شدن این ۱۴ منطقه سطح مناطق حفاظت شده کشور به ۱۱.۵ درصد رسیده است با این حساب نسبت به متوسط دنیا حدود ۲.۴ درصد عقب تر هستیم که بنا داریم مناطق شکار و تیر اندازی ممنوع را در جلسات آتی شورای عالی محیط زیست مطرح کنیم تا به نُرم جهانی برسیم.

وی درباره ضرورت ایجاد مناطق حفاظت شده گفت: مناطق حفاظت شده مناطقی هستند که کمتر دستخوش تغییرات انسانی می شوند بنابراین ذخایر گیاهی و جانوری موجود در آنها برای نسل های آینده کشور حفظ می شود در واقع سرمایه های ملی کشور محسوب می شوند که باید حفظ شوند.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: البته این مناطق به منزله این نیست که بهره برداری در آنها صورت نمی گیرد بلکه بهره برداری به صورت اصولی، معقول و پایدار در این مناطق انجام می شود، یعنی روستایی و دامدار حاشیه این مناطق می توانند از آن استفاده کند اما تحت یک نظمی خاص چون حفاظت از این مناطق طبق استانداردی جهانی انجام می شود.

تعداد مناطق دارای طرح های توجیهی – تفصیلی

فلسفه ایجاد مناطق حفاظت شده، حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری موجود در آن و رساندن به نسل های بعدی است اما این به آن معنا نیست که در این مناطق فعالیتی صورت نگیرد اما مساله مهم این است که اگرقرار است در مناطق حفاظت شده فعالیت انسانی شکل گیرد باید در چارچوب ضوابط زیست محیطی سختگیرانه ای باشد تا کمترین آسیب به منطقه وارد شود از این رو بود که طرح توجیهی – تفصیلی مناطق حفاظت شده شکل گرفت.

به منظور احداث یک طرح یا پروژه خدماتی، تولیدی، صنعتی و … در ابتدا نیاز است تا موجه بودن طرح از منظرهای مختلف مورد بررسی قرار گیرد، یکی از مهمترین جنبه هایی که نیاز است مورد بررسی قرار گیرد، مسائل زیست محیطی مرتبط با طرح است، با انجام مطالعات طرح توجیهی زیست محیطی، مسائل زیست محیطی مرتبط با طرح به طور کامل مورد بررسی قرار می گیرد و با ارائه گزارش به ارگان های مربوطه می توان طرح را از نظر مسایل زیست محیطی توجیه کرد که با این کار آسیب بسیار کمی به منطقه وارد می شود.

در واقع این طرح مطالعاتی مقایسه ای است که تمامی راه حل های بالقوه را در نظر گرفته و آن ها را براساس معیارهای قانونی ارزیابی می کند تا در نهایت بهترین گزینه انتخاب شود تا کمترین آسیب وارد شود.

در سال ۱۳۵۷ دو منطقه حفاظت شده در کشور طرح تفصیلی داشت، ابتدای دولت یازدهم ۶۴ منطقه این طرح را داشت اما اکنون به ۱۲۴ منطقه رسیده و تا پایان سال به ۱۳۰ منطقه خواهد رسید و پیش بینی می شود تا نیمه اول سال ۱۴۰۰ مناطق دارای طرح تفصیلی – توجیهی به ۱۴۵ منطقه برسد.

جمع آوری و شناسایی، ساماندهی و تکمیل بانک اطلاعات نمونه های اجرایی تنوع زیستی

تنوع ژنتیکی کره زمین منبع بسیار غنی و وسیعی است که به آن اهمیت لازم داده نشده است. تاکنون دانشمندان توانسته اند نزدیک به یک میلیون و ۵۰۰ هزار گونه را شناسایی کنند، هر روز هم حدود ۱۰۰ گونه مختلف نابود می شود در حالی که غالبا برای همیشه ناشناخته باقی می مانند.

تخریب تنوع زیستی زمین خساراتی را به دنبال دارد که در بسیاری از موارد برای بشر جبران ناپذیر است زیرا در صورت نابودی تنوع زیستی، نه تنها دارایی و میراث بیولوژیکی کاهش می یابد بلکه توان برای تولید جدید و مفید نیز تحلیل می رود اما چرا در مقدمه کنوانسیون تنوع زیستی بر تمامی ارزش های اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی تنوع زیستی در کنار هم تاکید شده؟ چگونه می توان این ارزش ها را تخمین زد؟ هرکدام چه نقش و جایگاهی در زندگی انسان و نیز حیات زمین دارند؟ که نشان از اهمیت این موضوع و حفاظت از آنها دارد.

در واقع بقای کره زمین در گرو حفظ تنوع زیستی آن است، حتی ناچیزترین گونه ها در اکوسیستمی که به آن تعلق دارند نقش مهمی را ایفا می کنند، در زمین یک شبکه گسترده از فرایندهای متقابل بین موجودات زنده، زنجیره غذایی و فاکتور های گوناگون زیست محیطی وجود دارد، اکوسیستم ها در ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر زمینه حیات میلیون ها گونه جاندار را فراهم می کنند، انسان نیز وابستگی حیاتی به این اکوسیستم ها دارد.

اما دخالت بیش از حد انسان در طبیعت می تواند باعث شود تا توان خودپالایی از طبیعت گرفته شود که در این صورت این سیستم هماهنگ به هم می خورد و در نهایت موجب نابودی و یا کاهش سطح پراکنش گونه ها می شود، در واقع برخی از گونه ها می توانند ناپدید شوند بدون اینکه تعادل شبکه مختل شود، چرا که گونه های مشابه جایگزین، با کارکردی مشابه تداوم تعادل شبکه را تضمین خواهند کرد اما اگر برخی از گونه ها که کارکرد و تاثیر منحصر به فردی در زنجیره حیاتی دارند نابود شوند، تعادل اکوسیستم مختل خواهد شد.

انقراض و یا کاهش نسل یک گونه هیچ تاریخ و نظام مشخصی ندارد که بتوان آن را تعیین کرد و در واقع می توان گفت یک گونه ممکن است نابود و یا نسل آن کاهش یابد بدون اینکه ما مطلع شده باشیم و حتی نام یک گونه ممکن است طی چندین دهه در لیست قرمز و خطر انقراض باشد، بی آنکه ما آنرا احساس کرده باشیم و فقط زمانی ارزش عملکرد اکوسیستم های طبیعی برای ما مشخص می شود که نابود شده باشند بنابراین داشتن فهرستی از گونه ها و ارزش گذاری آنها می تواند الزامی باشد.

بر این اساس سازمان حفاظت محیط زیست در دولت تدبیر و امید یکی از کارهای اساسی خود بر روی ارزش‌گذاری نمونه‌های موجود در موزه ملی تاریخ طبیعی خود متمرکز کرد کاری که تاکنون مغفول باقی مانده بود.

موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی پردیسان یکی از موزه های غنی تنوع زیستی است، نمونه‌های متعددی در این موزه وجود دارد شامل غرفه‌هایی از قبیل نمونه‌های منقرض شده ایران مانند مجسمه‌های شیر ایرانی و ببر خزری، نمونه‌های کمیاب ایران شامل یوزپلنگ آسیایی، کروکودیل پوزه کوتاه ایرانی، هوبره، سیاه خروس و خرس سیاه آسیایی وجود دارد.

غرفه تنوع زیستی ایران شامل تعداد زیادی از گونه‌های پستانداران، پرندگان و خزندگان ایران مانند گوزن زرد ایرانی و گور ایرانی به عنوان نمونه‌های شاخص ایران و کل بیستون (کرمانشاه) می‌شود که نمونه دارای رکورد جهانی است. غرفه تنوع زیستی جهان شامل تنوع زیستی گونه‌های پستانداران و خزندگان از بیابان‌های آفریقا تا قطب شمال، خلیج فارس شامل تلفیق نمونه‌های آبزی و خشکی‌زی به همراه ماکتی از نمای ساحلی منطقه، تداعی‌کننده تنوع زیستی خلیج فارس، تونل زیر دریایی خلیج فارس شامل انواع ماهی‌ها، مرجان‌ها و ستاره‌های دریایی خلیج فارس و دریای مازندران شامل فک کمیاب خزری و انواع ماهیان دریای خزر برخی دیگر از غرفه‌های این موزه می‌شود.

موارد ارزشمند دیگری مانند قاب پوست ببر خزری که در پارک ملی گلستان در سال ۱۳۲۹ شمسی شکار شد، قاب پروانه‌ها شامل پروانه‌های بسیار متنوع و قابل توجه جهان، ویترین حشرات، اسکلت فیل آسیایی، ویترین سنگ و کانی‌های ایران شامل انواع قابل توجهی از کانی‌ها و سنگ‌های ایران، ویترین نرمتنان شامل صدف‌هایی بسیار بزرگ به ویژه از ناحیه جنوب شرقی آسیا، ویترین فسیل‌های گیاهی شامل نمونه‌هایی از گیاهان فسیل شده بسیار قدیمی کشور، ویترین فسیل‌های بی مهرگان شامل مرجان‌ها، بازوپایان، خارپوستان، دوکفه‌ای ها، شکم پایان و آمونیت‌ها (نوعی نرم تن) که در ایران یافت شده است.

ویترین فسیل‌های ماهیان آب شیرین، تابلوی بازسازی فسیل‌های مراغه شامل نمونه‌های فسیل مهره‌داران مراغه در هفت میلیون سال قبل و ویترین فسیل‌های مهره‌داران مراغه شامل قالب فسیل‌های گراز، گاومیش، اسب، الاغ همچنین قطعاتی از فسیل فیل و مدل ببر دندان شمشیری که همه متعلق به دوران ما قبل تاریخ هستند و با نمونه‌های امروزی متفاوت هستند.

البته در ابتدای دولت یازدهم ۲۷ هزار و ۹۰۰ نمونه جمع آوری، شناسایی و ساماندهی شده بود که اکنون به ۵۰ هزار نمونه رسیده که تا پایان سال به ۵۷ هزار نمونه خواهد رسید ، پیش بینی می شود تا پایان نیمه اول سال ۱۴۰۰ حدود ۶۳ هزار نمونه جمع آوری ، شناسایی، ساماندهی و در بانک اطلاعات نمونه های اجرایی تنوع زیستی قرار گیرد.

محمد مدادی مدیرکل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط‌زیست با تاکید بر اینکه برآورد دارایی های یک موزه روال متعارفی در دنیا است، گفت: گرچه نمونه های موزه ملی تاریخ طبیعی به طور معمول، نمونه های تجاری نبوده و قابل دادوستد نیستند اما به لحاظ علمی واجد ارزش بوده و جزو دارایی های موزه محسوب می شوند بنابراین ارزشگذاری آنها امری ضروری و البته یک وظیفه قانونی است./ایرنا