استاد اخلاق: هر شخصی صلاحیت نهی از منکر ندارد/ در خشونت هیچ خیری نیست * لیلا اصلانی

در روزهای گذشته بحث چگونگی اجرای تذکر لسانی در جامعه بالا گرفته است. ماجرای نهی از منکر با سطل ماست، تجمع‌های اعتراضی در مقابل فرمانداری‌ها و بیت امام جمعه در برخی شهرها و تقاضای ورود آتش به اختیاران برای کنترل وضعیت حجاب در جامعه از ویدئوهایی بودند که در فضای مجازی فراگیر و بحث برانگیز شدند. اما آیا از دیدگاه قرآن و ائمه اطهار(ع) هر شخصی با هر ویژگی می‌تواند نهی از منکر کند؟ در این زمینه با استاد اخلاق «حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن الهی فر» گفتگو کردیم.

گروه ایرنا زندگی – پیش از هر چیز آب پاکی را روی دست مان می‌ریزد. مثل همیشه با آوردن مصداق‌های به روز و با بیانی ساده پیش دستی می‌کند و می‌گوید: «داشتن غیرت‌مندی از ویژگی‌های مومن است. غیرت از علاقه به احکام الهی ناشی می‌شود اما گاهی رفتاری از ما سر می‌زند که این خلق نیکو تبدیل به منکر می‌شود. چطور؟ وقتی ندانیم آن را کجا و چگونه و با چه آدابی خرج کنیم. خیلی وقت‌ها هست که ما می‌خواهیم یک منکر را از میان برداریم اما خودمان با رفتار غلطی که داریم و با روش اشتباهی که انتخاب می‌کنیم ۱۰ منکر دیگر در کنارش انجام می‌دهیم.»

استاد الهی به همین جا بسنده نمی‌کند و در ادامه می‌گوید: «از آنجایی که این فرد به عنوان نماینده دین وارد ماجرا شده اشکال او کمتر از کسی که منکری انجام می‌دهد نیست، چرا که ضربه زدن به اصل دین تبعاتی جبران ناپذیرتر از انجام یک منکر در جامعه دارد.»

حجت الاسلام الهی‌فر اکنون سال هاست که به عنوان استاد اخلاق در حوزه و رسانه‌های مختلف شناخته می‌شود. ایشان در طول دوره تحصیل از محضرعلما و اساتید بنام حوزه همچون آیات عظام تبریزی، آیت الله بهجت، آیت الله فاضل لنکرانی، آیت الله زنجانی، آیت الله وحید خراسانی ،آیت الله بهاءالدینی و آیت الله خوشوقت تلمذ کرده و مدت ۲۱ سال در محضر آیت الله بهجت و آقا فخر تهرانی حضور داشته است.

استاد الهی فر می‌گوید در محضر همین اساتید و ناظر به آیات صریح قرآن کریم و احادیث و روایات ائمه اطهار (ع) آداب تذکر لسانی را فراگرفته و در این گفتگو به شرح این آموخته‌ها می پردازد.

استاد تا آنجا که می‌دانیم تذکر لسانی در مسئله امر به معروف و نهی از منکر نقش کلیدی را ایفا می‌کند. آیا در قرآن کریم به طور ویژه و صریح به این موضوع و چگونگی انجام آن اشاره شده است؟

بله، دین اسلام کامل‌ترین دین است. مگر می‌شود که درباره مسئله به این مهمی آدابی ذکر نشده باشد. همان طور که می‌دانید تمام پیامبران الهی به همین دلیل برگزیده شدند تا به سمت جامعه خودشان بروند و با همین تذکرها و یادآوری‌ها و با زبانی که آکنده از الفت و دلسوزی و مهربانی است امر به معروف و نهی از منکر کنند. پس حتما در این زمینه دستوراتی وجود دارد و جالب اینجاست که در قرآن کریم این دستورات ابتدا به پیامبر خدا آموزش داده می‌شود. یعنی این آداب به اندازه‌ای مهم هستند که خداوند آن را خطاب به پیامبر خودش هم آموزش می‌دهد.

این آیات در کدام سوره قرآن و خطاب به چه پیامبری آورده شده است؟

خداوند در سوره طه و خطاب به حضرت موسی (ع) مرحله به مرحله این آداب را بیان کرده است.در ابتدای این آیات خداوند از عصیان فرعون می‌گوید. همان طور که می‌دانید فرعون ادعای خدایی داشت و سر تا به پا شرک و غرور و گناه و ظلم بود. خودش به تنهایی نمادی از طاغوت بود اما با این حال خداوند به پیامبرش چه سفارشی می‌کند.در این آیات می‌فرماید به سوی فرعون بروید چرا که او طغیان کرده است و سپس بلافاصله در آیه بعدی می‌فرماید با او به آرامی صحبت کنید که متذکر شود یا از خدا بترسد. عبارتی که در قرآن به کار برده شده (قول لین ) است. مفسران از این عبارت با عنوان زبانی همراه با مهر و عطوفت یاد کرده‌اند. توجه داشته باشید پس دستور صریح خداوند این است که حتی اگر می‌خواهید بنده ظالم و گناهکار و طغیانگری به مانند فرعون را هم به راه راست هدایت کنید وظیفه شما این است که این کار را با زبانی نرم و مهربان انجام دهید.

چه ویژگی‌هایی در این عبارت (قول لین) که سفارش موکد خداوند در قرآن کریم است وجود دارد؟

ببینید درس‌های زیادی در این سفارش وجود دارد. نخست این که بدانیم که باید طبق دستور و تکلیف عمل کنیم. این به چه معناست؟ یعنی این که اگر عقبه ما دین است و به خاطر دین و احکام الهی غیرتمند شده‌ایم و می‌خواهیم نهی از منکر کنیم از طرف خودمان حق انجام کاری نداریم. طبق دستور دین باید عمل کنیم، تنها آن وقت است که می‌توانیم این ادعا را داشته باشیم که پشت ما به دین گرم است و به عنوان یک فرد دین‌دار شناخته می‌شویم. دین ما باید ناظر بر قرآن، احکام الهی و سیره اهل بیت (ع) باشد. در این عبارت (قول لین) جان دین نهفته شده است. این عبارت با الفت قرین شده است. الفت تعبیر بسیار مهمی است. دین به دلیل الفت و دلسوزی انسان را به راه راست هدایت می‌کند. هیچ دلیل دیگری وجود ندارد. ما در روایات داریم که اهل بیت (ع) ده ها برابر از مادر به ما دلسوزتر هستند. این نشان می‌دهد که هر چه جز این به عنوان دین شناسانده می‌شود، اشکال دارد. عده‌ای تلاش کردند از صدر اسلام تا کنون که آن را در مقابل دین امیرالمومنین (ع) قرار دهند اما دین و سیره امیرالمومنین سیره الفت و دلسوزی و رحم و شفقت است. پس بنا براین اولین سفارش این است که اگر شما احساس دلسوزی ندارید شخص کاملی برای نهی از منکر نیستید.

آیا آداب تذکر لسانی صرفا محدود به بیان همراه با مهربانی می‌شود؟

نه این طور نیست. توجه داشته باشید که در اینجا منظور از زبان محدود به این تکه گوشتی که ما در دهان‌مان داریم، نمی‌شود. این زبان روح دارد. یعنی باید با جانی آکنده از الفت از آن استفاده کنیم. حضرت فرمود با بدن خود مهربانی کنید. اکنون در روانشناسی مدرن این بسیار رایج شده است. مدام درباره زبان بدن تذکر می‌دهند. این به آن معناست که از تمام ظرفیت‌مان باید استفاده کنیم اما مهمتر از همه این‌ها ویژگی‌هایی است که اگر آنها را نداشته باشیم همین زبان مهربان هم به کار نمی‌آید.

یعنی در زمینه تذکر لسانی فقدان ویژگی‌هایی در فرد تذکر دهنده باعث می‌شود این نهی از منکر به بیراهه کشیده شود؟

بله؛ توجه داشته باشید که پیش از هر نهی از منکری باید در خود دقیق شویم. باید از خود بپرسیم آیا ما صلاحیت این کار را داریم؟ روایت است که پیامبر اکرم به طفلی که مادرش توصیه کرده بود از خرما خوردن نهی شود تذکری ندادند و آن را موکول به روز دیگری کردند، وقتی سوال شد حضرت فرمود خودم در همان روز خرما خورده بودم. رسول خدا (ص) که هرگز دچار منکری نمی‌شدند و از این امر بری بودند؛ اما از همین موضوع می‌خواستند درسی ابدی به ما بدهند. پس این مهم است که فرد تذکر دهنده خودش دچار منکری نباشد. شاید شما بگویید که ممکن است در مسئله رعایت حجاب فردی که تذکر می‌دهد خانمی با حجاب کامل باشد یا آقایی باشد که به این امر حساس شده باشد، اما خود این کافی نیست. این خانم و آقا باید ببیند آیا ظرفیت تذکر دادن را دارد یا نه.

 این ظرفیت داشتن در مقوله تذکر لسانی و نهی از منکر در جامعه امروزی ما شامل چه مواردی می شود؟

ویژگی‌های متعددی وجود دارد که باعث می‌شود نهی از منکر اثر گذار باشد. فقدان این موارد همان طور که اشاره شد حتی می‌تواند خود مسبب ایجاد منکرهای بیشماری شود و حتی به اصل دین در جامعه و تصور افراد از آن آسیب بزند. این ظرفیت داشتن شامل موارد متعددی می‌شود. نخستین مورد این است که فرد تذکر دهنده از منکر بری باشد. مسئله بعدی که جامعیت زیادی دارد حدیثی از جانب رسول خدا حضرت محمد مصطفی (ص) است. ایشان در حدیثی فرموده‌اند: «ما پیغمبران ماموریم که با مردم به اندازه عقل شان سخن بگوییم.» وقتی تذکر دهنده‌ای دغدغه دین داشته باشد و عقبه‌اش دین و این احادیث باشد از این گفتار درس می‌گیرد. توصیه شده با کودکان مانند کودکان صحبت کنید. اگر به دیدار عالمی می‌روید در شان او گفتار کنید، یعنی باید با هر کسی در سطح عقل و درایتی که دارد وارد گفتگو شویم. جاهل نبودن از اصلی ترین این ویژگی هاست. فردی که خودش جاهل است یا قرائت اشتباهی از آیات و روایات دارد فرد مناسبی برای نهی از منکر کردن نیست.

پرهیز از خشونت در هنگام تذکر لسانی چه جایگاهی دارد؟

توجه داشته باشید این از همان ویژگی‌هایی است که عرض کردم خودش به تنهایی می‌تواند ده ها منکر دیگر به بار بیاورد. کدام پیامبر یا امام معصومی را می‌شناسید که با خشونت و عصبانیت و خشم مردم را از گناه نهی کرده باشد. هر چه از آیات و روایات و محضر علما و اساتید به ما رسیده بیانگر این است که در این راه فقط الفت و شفقت و دلسوزی جواب می‌دهد. هر گاه قومی بدکار پیامبری را استهزا می‌کرد، پیامبر به گوشه‌ای می‌رفت و خلوت می‌کرد و در حق آن مردم دعا می‌کرد. افراد زیادی بودند که به امامان ما و اجداد مطهرشان دشنام می‌دادند در این لحظات امامان فقط با مهربانی و سکوت و دعا کردن در حق آن فرد با این رفتارها برخورد می‌کردند. در ماجرای مالک اشتر هم همین است. فردی در کوچه‌ای او را نشناخت و به او دشنام داد. مالک شیعه و پیرو علی بن ابی طالب (ع) است. چه می‌کند؟ همان کاری را می‌کند که امامش به او توصیه کرده است. به مسجد می‌رود و قامت می‌بندد و برای هدایت آن فرد نماز می‌خواند. همه این‌ها درس دین و زندگی است. اگر فردی ذاتا عصبی و پرخاشگر است و به اصطلاح امروزی‌ها زود جوش می‌آورد هر گز سمت امر به معروف و نهی از منکر نرود. از عصبانیت ممکن است گناهان دیگری ایجاد شود. با زور و خشونت هیچ کس را به راهی دعوت نمی‌کنند. فرموده‌اند از دل برآید و بر دل بنشیند. یعنی فردی که نهی می‌کند ابتدا باید در دلش نسبت به فرد خطاکار رحم و شفقت داشته باشد و از دل برای او بخواهد کاری انجام دهد. تنها در این صورت است که نهی از منکر به بار می‌نشیند.

استاد، بسیاری از افراد گزارش داده‌اند که بارها با صبر و حوصله و مهربانی درباره منکری مانند بی حجابی تذکر داده‌اند و اهانت دیده‌اند. در این موارد چه توصیه‌ای به آمران به معروف و نهی از منکر شده است؟

دستور به قدری روشن است که نیازی به تفسیر ندارد. در قرآن کریم بارها به پیامبران که تکلیف اصلی آن ها امر به معروف و نهی از منکر است سفارش شده که از این اهانت‌ها دلگیر نشوند چرا که خداوند دانا و علیم است. وظیفه و تکلیف ماست که در این زمینه تذکر بدهیم؛ اما اگر فردی آن را نپذیرفت باید به خود برگردیم. این به چه معناست؟ یعنی خودمان حجاب  و عفاف را رعایت کنیم. این مسئله زن و مرد هم ندارد. یعنی همه باید حیا و عفاف را سرلوحه اعمال مان قرار دهیم. در حق این افراد که سخن را نمی‌پذیرند دعا کنیم و سعی کنیم با خودسازی جامعه بهتری بسازیم. اگر خود ما درست شویم جامعه هم درست می‌شود.

در پایان چه توصیه ای برای افرادی که دغدغه نهی از منکر دارند و می خواهند در جامعه‌ای سالم‌تر زندگی کنند، دارید؟

بنده بسیار خوشحالم که جامعه امروزی ما نسبت به آداب تذکر لسانی حساس شده است. اما باید این را بدانیم که با توجه به مواردی که بیان شد نهی از منکر در این سطح کاری تخصصی است. تخصص این امر هم نزد علمای دین ماست. باید از آنها مدد بگیریم. رسانه‌ها باید از محضر این علما بهره ببرند و صحبت آنها را به گوش مردم برسانند. برخورد قهری در این زمینه جوابگو نیست. توصیه اکید بنده و استادانم که همه از علمای بزرگ شیعه بودند پر هیز از خشونت است. در خشونت هیچ خیری نیست. ما باید افرادی تربیت کنیم که این تذکر لسانی را با شیوه و سیره اهل بیت در جامعه رواج دهند و تنها از این راه می‌توانیم شاهد اجرای احکام الهی در جامعه‌ای سالم و با شفقت باشیم./ایرنا