واکاوی دلایل کاهش ۶۰ درصدی آمار اهدای عضو در کشور

اهدای عضو از فردی که دچار مرگ مغزی شده و دیگر امیدی به زنده ماندنش نیست؛ سال‌ها در مجامع مختلف مطرح شده است. در ایران هم از سال ۱۳۶۸ با اخذ فتوای تاریخی حضرت امام خمینی(ره)، توسط دکتر ایرج فاضل، اهدای عضو بنیان گذاشته شد و امروز بعد از گذشت سال‌ها، از نظر آمار ایران رتبه نخست آسیا و رتبه ۳۲ را در جهان در زمینه اهدای عضو دارد.

پیوند کلیه در ایران برای نخستین بار در سال ۱۳۴۷ انجام شد و تا زمان انقلاب اسلامی، ۸۰ مورد پیوند کلیه در کشور انجام شد. پس از انقلاب نیز دکتر ایرج فاضل که به‌عنوان پدر اهدای عضو ایران شناخته می‌شود در سال ۱۳۶۸ موفق شد نخستین فتوای پیوند ارگان از فرد مرگ مغزی به بیماران نیازمند را از امام‌ (ره) دریافت کند. فتوایی که سرانجام پس از ۱۱ سال در سال ۷۹ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و به این ترتیب قانون پیوند اعضا از فرد مرگ مغزی تصویب شد. در سال ۱۳۸۲ نخستین شبکه اهدای عضو در کشور دایر شد. از شروع انجام پیوند کلیه در کشور بیش از ۹۰ درصد پیوندها از فرد زنده صورت می‌گرفت اما هم‌اکنون بیش از ۶۰ درصد پیوند کلیه‌ها از افراد مرگ مغزی است.

از سوی دیگر شاخص اهدای عضو در کشور برای هر یک میلیون نفر(PMP) در سال ۷۹ معادل ۰.۲ بود که این رقم در سال گذشته به ۱۴.۳ رسید که نشان‌دهنده رشد ۷۰ برابری این شاخص در طول ۲۰ سال گذشته است. اما با توجه به تعداد افراد مرگ مغزی‌شده در ایران که سالانه ۸ هزار مورد است، این توان وجود دارد که میزان اهدای عضو به چهار برابر برسد. شاخص PMP (تعداد اهدای عضو در یک میلیون نفر جمعیت) نسبت به ۸۰ میلیون نفر جمعیت باید ۴۰ باشد که با شاخص اهدای عضو موجود در ایران، فاصله زیادی دارد.

در این میان طبق قانون جمهوری اسلامی ایران و بیشتر کشورهای جهان، برای اهدای عضو، رضایت اولیای‌ دم ضروری است و حتی با وجود داشتن کارت اهدای عضو، در صورت عدم‌ رضایت اولیای دم اهدا انجام نخواهد شد. داشتن کارت اهدای عضو که نشان از رضایت قبلی فرد مرگ مغزی ‌شده از اهدای اعضایش است، می‌تواند در رضایت خانواده‌اش مؤثر واقع شده و احتمال اعلام رضایت خانواده را بیشتر می‌کند.
طبق آمار، در کشور متاسفانه در هر ۱۰ دقیقه یک نفر به فهرست انتظار پیوند اضافه می‌شود. این در حالی است که روزانه ۷ تا ۱۰ نفر از این فهرست یا به عبارتی سالی سه هزار نفر از این فهرست پیش از دریافت عضو فوت می‌کنند.

طبق آمار، در کشور متاسفانه در هر ۱۰ دقیقه یک نفر به فهرست انتظار پیوند اضافه می‌شود. این در حالی است که روزانه ۷ تا ۱۰ نفر از این فهرست یا به عبارتی سالی سه هزار نفر از این فهرست پیش از دریافت عضو فوت می‌کنند.پیامدهای عدم رضایت خانواده‌ها به اهدای عضو
در ارتباط با این موضوع، امید قبادی، نایب رئیس انجمن اهدای عضو ایرانیان به ایرناپلاس می‌گوید: ما در پزشکی دو نوع مرگ داریم. یکی مرگ طبیعی یا قلبی که ۹۹ درصد مرگ‌های جامعه را در دنیا تشکیل می‌دهد. یک مرگ هم به عنوان مرگ مغزی شناخته می‌شود که یک درصد مرگ‌ها را تشکیل می‌دهد. سن رایج مرگ مغزی در ایران ۲۰ تا ۴۰ سال است. علت مرگ مغزی در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله ایران، ضربه به سر ناشی از تصادف‌های رانندگی است که از آمار ۱۶ تا ۱۷ هزاری نفری سالانه برخوردار است.

قبادی ادامه می‌دهد: حدود پنج تا هشت هزار نفر در ایران سالانه با مرگ مغزی فوت می‌کنند که از این تعداد سه هزار نفر از قابلیت اهدای عضو دارند و بقیه به دلایل مختلف مانند سن بالا، ابتلا به بیماری‌هایی که اعضای بدن این فرد را غیرقابل اهدا می‌کند، قابلیت اهدای عضو ندارند. متاسفانه سالانه فقط نزدیک به یک هزار نفر یعنی یک سوم از این افراد، عضو اهدا می‌کنند. مهمترین عاملی که سبب شده ۲ هزار نفر دیگر به اهدا نرسند عدم رضایت خانواده‌ها به اهدای عضو است و که دلیل آن، باور نکردن مرگ مغزی به عنوان یک مرگ است.

نایب رئیس انجمن اهدای عضو ایرانیان اضافه می‌کند: دستگاه اکسیژن رسان مصنوعی یا ونتیلاتور که به فرد مرگ مغزی وصل شده، هر باری که اکسیژن وارد ریه فرد مرگ مغزی می‌کند، قفسه سینه حرکت کرده و حرکاتی شبیه تنفس ایجاد می‌کند. این اکسیژن مصنوعی به گره کوچک قلب (به نام گره پیش‌آهنگ) به اندازه یک عدس، می‌رسد و باعث ضربان قلب و جریان خون در بدن می‌شود. در واقع خوراک این گره پیش آهنگ، اکسیژن است و مغز به ریه دستور می‌دهد که به این گره، اکسیژن برساند تا ضربان قلب ایجاد و باعث شود که خون به همه قسمت‌های بدن برسد و این فرد زنده بماند.

او تشریح می‌کند: در نتیجه با این اکسیژن‌رسانی مصنوعی، حرکات آن گره را هم نگه می‌داریم و ضربان قلب را حفظ می‌کنیم. در نتیجه ما با فرد فوت‌شده‌ای روبه‌رو هستیم که حرکاتی شبیه تنفس و ضربان قلب دارد. حالا پذیرش اینکه این فرد دارای حرکات قفسه سینه یا تپش قلب جان‌باخته، برای خانواده‌ها بسیار مشکل است و ضرورت دارد مانند کشورهای پیشرفته در این زمینه فرهنگ‌سازی اصولی و جدی انجام شود.

هر فرد اهداکننده با اهدای یک تا هشت ارگان حیاتی می‌تواند یک تا هشت نفر را از مرگ حتمی نجات دهد و با اهدای یک تا ۵۳ نسج مانند قرنیه، پوست، استخوان و تاندون، یک تا ۵۳ نفر را از معلولیت نجات دهد.هر فرد اهداکننده با اهدای یک تا هشت ارگان حیاتی می‌تواند یک تا هشت نفر را از مرگ حتمی نجات دهد و با اهدای یک تا ۵۳ نسج مانند قرنیه، پوست، استخوان و تاندون، یک تا ۵۳ نفر را از معلولیت نجات دهد. با عدم اهدای عضو آن دو هزار نفر در سال، حداقل ۶ تا هفت هزار کلیه، قلب و … قابل پیوند خاک‌سپاری می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: از طرفی، در فهرست انتظار پیوند، حدود ۲۵ هزار نفر بیمار نیازمند وجود دارند که روزانه هشت تا ۱۰ نفر یعنی هر دو تا سه ساعت، یک نفر به دلیل نرسیدن عضو پیوندی جان خود را از دست می‌دهند. بیمارانی که اصلا نباید به این صورت ناعادلانه فوت کنند. این در حالیست که ایران اکنون در میان کشورهای آسیایی در رتبه نخست پیوند عضو بوده و قابلیت پیوند همه ارگان‌ها با نتایج خیلی خوب را دارد؛ اما بزرگ‌ترین مشکل این است که اعضای قابل پیوند به دست متخصصان نمی‌رسد که دلیل آن متاسفانه دفن عضو پیوندی است. به همین دلیل سالانه حدود سه هزار انسان در فهرست انتظار فوت می‌کنند.
اگر این دو مساله را کنار هم بگذاریم؛ یعنی ما سالانه هفت هزار عضو پیوندی را خاک می‌کنیم و از طرفی دیگر سالانه سه هزار انسان به دلیل همین نبود عضو پیوندی جان می‌سپارند. اگر ۵۰ درصد این ارگان‌هایی که دفن می‌شوند، به اهدا رسیده بودند، هیچکدام‌ از افراد در فهرست انتظار فوت نمی‌کردند.

چرایی کاهش آمار اهدای عضو
وی در پاسخ به چرایی کاهش آمار اهدای عضو در کشور توضیح می‌دهد: در درجه نخست به دلیل نهادینه نبودن فرهنگ، فقط از ۳۰ درصد امکانات حتی در زمانی که کرونا نبوده استفاده کرده‌ایم. از وقتی که کرونا آمد، چند مساله با هم ایجاد شده است. اول اینکه بیشر بیمارستان‌ها از جمله بیمارستان‌هایی که برای اهدای عضو بودند مجبور شدند به درمانی بیماران کرونایی بپردازند و تخت‌های آنها اشغال شده است. حالا نه تنها از نظر ساختاری بلکه از نظر نیروی انسانی یعنی پزشکان و پرستاران هم شدیدا درگیر بیماران کرونایی هستند.

مساله دوم اینکه، انتخاب اهداکننده مناسب سخت‌تر شده است. به این دلیل که ما پیش از این وقتی اهداکننده پیدا می‌شد برخی آزمایش‌ها را انجام‌ می‌دادیم که آیا این ارگان‌ها قابل اهدات یا نه. در حال حاضر علاوه بر مواردی قبلی باید تشخیص دهیم که این اهداکننده مبتلا به کرونا هست یا نه؟ یعنی یک تست‌هایی مانند پی‌سی‌آر، سی‌تی‌اسکن ریه و مشاوره‌های عفونی اضافه شده که این نه تنها چرخه اهدا را سخت‌تر کرده بلکه تعداد قابل توجهی از اهداکنندگان را از چرخه اهدا خارج کرده است. چون تعداد قابل توجهی تست پی‌سی‌آر مثبت می‌شود و دیگر اجازه اهدا ندارند.

قبادی توضیح می‌دهد: نکته سوم بیمارانی هستند که پیوند می‌شوند. بیمارانی که پیوند عضو دریافت می‌کنند، برای اینکه این عضو از سوی بدن پذیرفته شده و اصلاحا بدن، عضو را رد نکند، باید داروهای سرکوب کننده ایمنی بدن مصرف کنند. به همین دلیل احتمال ابتلای گیرندگان به کرونا که یک بیماری ویروسی است در زمانی که سیستم ایمنی سرکوب شده بسیار بالاتر خواهد بود و خطر مرگ بسیار بیشتر می‌شود.

در ۶ ماهه نخست سال گذشته ۵۷۳ نفر اهدای عضو داشتیم اما در نیمه نخست امسال این آمار به ۲۰۰ نفر رسید؛ یعنی حدود ۶۰ درصد کاهش اهدای عضو. این کاهش با این بازه‌ زمانی در دیگر کشورهای جهان هم به‌طور متوسط ۴۰ تا ۶۰ درصد بوده است. یعنی فقط خاص ایران نیست.نایب رئیس انجمن اهدای عضو ایرانیان بیان می‌کند: ما در ۶ ماهه نخست سال گذشته ۵۷۳ نفر اهدای عضو داشتیم اما در نیمه نخست امسال این آمار به ۲۰۰ نفر رسید؛ یعنی حدود ۶۰ درصد کاهش اهدای عضو. این کاهش با این بازه‌ زمانی در دیگر کشورهای جهان هم به‌طور متوسط ۴۰ تا ۶۰ درصد بوده است. یعنی فقط خاص ایران نیست.

راهکار چیست؟
قبادی در پاسخ به این پرسش که چه راهکارها و پیشنهادهایی می‌توان در این باره ارایه داد، می‌گوید: نکته اول اینکه بیمارانی بهتر است‌ پیوند شوند که از نظر وضعیت بالینی اورژانسی و در اولویت پیوند قرار دارند و اگر پیوند نشوند جان خود را از دست می‌دهند. ما بین اینکه کرونا برای آنها بهتر است یا پیوند، باید یکی را انتخاب کنیم که وقتی در سخت‌ترین شرایط قرار می‌گیریم پیوند را انتخاب کنیم. یعنی تا آنجایی که امکان دارد سعی می‌کنیم پیوند نکنیم.
مساله دوم اینکه بیشتر ساکنان فهرست انتظار پیوند اعضا را افراد کلیوی تشکیل می‌دهند. یعنی از آن فهرست ۲۵ هزار نفری که اشاره کردم، نزدیک به ۲۲ هزار نفرشان بیماران کلیوی هستند. اما این موضوع فقط حُسنی که دارد این است که یک جایگزین کوتاه مدت(دیالیز) برای آنها وجود دارد. یعنی اگر یک بیمار نیازمند قلب و ریه رو به فوت باشد چاره‌ای جز پیوند نداریم. اما اگر بیمار نیازمند کلیه داشته باشیم می‌توانیم تا مدت زمانی با دیالیز او را نگه داریم. در نتیجه یکی از راهکارهایی که انتخاب می‌شود این است که بخش دیالیز در کشور تقویت و حمایت شود تا زمانی که کرونا رخت بربندد و پیوند که درمان اصلی آنها است جایگزین شود./ایرناپلاس