آیین «عرفه» و طلب آرامش و مغفرت برای درگذشتگان

تهران- تکریم درگذشتگان، طلب آمرزش و مغفرت برای تمام انسان‌هایی که طی یک سال جان خود را از دست دادند نه تنها در فرهنگ ایرانی و اسلامی به ویژه در آستانه و ایام نوروز جایگاه ویژه‌ای دارد که می‌توان قدمت و اعتقاد ایرانیان به این باور مذهبی را در آیین نمایشی عرفه به نظاره نشست.

بهار سال ۱۳۹۹ در شرایطی آغاز می‌شود که این‌بار نه‌تنها ایران به‌عنوان طلایه‌دار فرهنگ، آئین و سنن پاسداشت نو شدن سال و حیات دوباره زمین و نوروز، خود را برای جشن‌های این آئین باستانی آماده می‌کرد که تمام جهان میزبانِ میهمان ناخوانده‌ای شد که نه روی خوش داشت و نه بنا بود عهدِ ماندن و حضورش، به رسم سنت آشنای میهمان، شیرین و ماندگار باشد. میهمان ناخوانده‌ای که سلام، مرام، حرف و داشته‌هایش از ابتلا به ویروس کرونا آغاز می‌شد و سرنوشت شومش به چنگال مرگ کشیدن میزبانان خود.

این‌گونه بود که نوروز ۹۹ با شیوه، تعریف و تعبیری متفاوت در قامت قرنطینه خانگی، رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی، عدم دیدوبازدیدهایی که خود به‌تنهایی یکی از شیرین‌ترین آئین‌های این جشن ملی و باستانی است و برحذر داشتن تمامی شهروندان از سفر، کام ایرانیان را اگر نگوییم تلخ که حداقل به میزان نوروزهای پیشین نیز شیرین نکرد.

زمزمه‌ای که جدی شد؛ کرونا رفتنی نبود!

امید بر آن بود تا هرچه سریع‌تر شاهد رخت بر بستن این ویروس باشیم؛ اما آرام‌آرام آن واهمه‌، آن ترس و هراس و آن تلواسه و دلواپسی که مدام در رسانه‌های مختلف و از زبان کارشناسان نجوا می‌شد، رنگ‌وبوی حقیقت به خود گرفت.

زمزمه‌ای که این پیغام را با خود به‌همراه داشت که نه این میهمان ناخوانده قصد رفتن دارد و نه بناست جهان از این به بعد با وجود ویروس کرونا همان جهان پیشین باشد! پس در سایه دست‌وپنجه نرم کردن با ویروس کرونا، ایران نیز مانند تمامی کشورهای جهان، سال ۱۳۹۹ را با تمام غراز و فرودهایش پشت سر گذاشت.

قدرت کرونا به قدمت و عظمت ۶۰۰۰ ساله نوروز نمی‌رسد

حال در آستانه تجربه دومین نوروز و بهار، همراه با این میهمان ناخوانده هستیم. از آن مهم‌تر این آخرین بهارِ سده‌ای است که در آن زیست می‌کنیم و آخرین سال قرنی‌ست که بنا داریم آن را پشت سر گذاشته و با ورود به سال ۱۴۰۰ خورشیدی و گام برداشتن به سمت انتهایش خود را مهیای ورود به عصری نوین، قرنی جدید و زندگی متفاوتی کنیم.

نکته مهم اینجاست که این‌بار در نوروز ۱۴۰۰، تجربه نوروز ۱۳۹۹ همراه ایران زمینیان است که بتوانند با آشنایی و اشراف بیشتری که نسبت‌به سال پیش پیدا کرده‌اند، کام خود را با وجود این میهمان ناخوانده باز هم شیرین نگه دارند.

از سوی دیگر، سنتی به درازنای بیش از شش هزار سال، یعنی پاسداشت و تکریم تنفس زمین، اعتدال بهاری، نو شدن روز و به شادباش نشستن نوروز؛ خود با همین سابقه تاریخی دارای چنان قدرتی است که نمی‌تواند ویروسی مانند کرونا با تمام مخوف و مرگ‌بار بودنش، پیروان این جشن ملی و آئین باستانی را به زانو درآورد.

آشنایی با آیین‌های نمایشی نوروز و این بار تجربه اجرای خانوادگی آن

در تاریخ پرشکوه تمدن‌ساز ایران، رفتار و کنش‌های آئین‌مند ایرانیان باورمند به آداب، رسوم و سنتی که تجمیع آن‌ها فصل مهمی از فرهنگ و تمدن جهان را بنیان گذاشته و ارابه‌اش را به پیش رانده، خود می‌تواند مرکبی دیگر برای پیمودن مسیر روزهای نوروز ۱۴۰۰ با وجود شرایطی مشابه نوروز پیشین باشد.

شرایطی چون قرنطینه خانگی، برحذر بودن از سفر، محدود بودن دیدارهای اقوام و دوستان و به پاسداشت و شادباش‌های نوروزی نشستن، امسال نیز با ایران و ایرانیان است. دراین‌میان فصل آئین‌های نمایشی که بخش مهمی از آن‌ها ریشه در همین عید باستانی و جشن ملی ایرانیان دارد می‌تواند در کنار تجربه‌های زیست متفاوت در خانه‌ای که به امن‌ترین جا در این ایام بدل شده‌است؛ برای همسفران، دل‌دادگان و هم‌گامان نوروز، شیوه‌ای نو و صورتی نوین را با خود به‌همراه داشته باشد.

پس این‌بار به بهانه فرارسیدن نوروز ۱۴۰۰ خورشیدی خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) در مرور آئین‌های فرهنگ‌ساز و همدل و همدم با جشن نو شدن زمین و پاسداشت نوروز، تلاش می‌کند تا به معرفی شیوه‌ها و آن دسته ‌رفتارهای آیینی و نمایشی بپردازد که اجرا و برپایی آن‌ها توسط افراد یک خانواده نیز ممکن است و می‌تواند گاه، دم و آینه‌ای فرحناکی و شادمانی و همدلی با سرمدی نوروز و جشن نو شدن روزگاران را برای خانواده‌ها به ارمغان آورد.

پس این سلسله گزارش‌ها را تا پایان سیزدهم فروردین‌ماه ۱۴۰۰ خورشیدی از خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) دنبال کنید.

ادای دین آیین‌های نوروزی به روح درگذشتگان

پاسداشت درگذشتگان همواره نزد ایرانیان جایگاه ویژه‌ای داشته است و به سبب همین احترام، شاهد شکل‌گیری آیین‌های متعددی برای تکریم مقام، نام و یاد درگذشتگان نزد ایرانیان هستیم.

ایرانیان در آستانه نوروز علاوه بر آنکه بر زندگی خود، از خانه تا محیط طبیعت، دوستان و آشنایان اقدامات مختلفی شامل مراسم خانه تکانی تا مهیا کردن مقدمات پذیرایی نوروز را انجام می دهند، برنامه‌های متعددی در راستای تکریم مقام درگذشتگان نیز در نظر داشتند. یکی از زیباترین این آیین‌ها در شکل نمایشی را می‌توان در برگزاری مراسم «عرفه» یا «علفه مردگان» به نظاره نشست.

زیارت قبور مردگان، در آخرین شب جمعه‌ هر سال شمسی، سنتی کهن است که مردمان منتظر بهار به آن اهتمام داشته و احترام می‌گذارند. در بیشتر نقاط ایران دو شب آخر سال را «عرفه» یا «علفه» و در مناطقی «شب برات» می نامند.

شیوه اجرای عرفه زندگان و عرفه مردگان

در اجرای این آیین شب اول موسوم به «عرفه مردگان» است که طی آن برای اموات در گوشه‌ای از خانه چراغ روشن کرده و عقیده دارند در این شب روح درگذشتگان به آن خانه برمی‌گردد. ایرانیان در این شب خیرات داده و شادمانی نمی‌کنند.

شب دوم را «عرفه زندگان» نامیده و برای عید آماده شده و شادمانی می‌کنند. عید یا عرفه‌ مردگان به احتمال زیاد، بازمانده‌ای از رسوم بسیار کهن بزرگداشت فرَوَهرها (تجلی الهی روح درگذشتگان) است.

از فراهم کردن نذری تا آماده شدن برای میزبانی از روح درگذشتگان

سلیم سلیمی‌وند از پژوهشگران نام آشنای آیین‌ها و فرهنگ‌های مذهبی ایران در کتاب «فرهنگ مردم بهار» درباره آیین علفه مردگان آورده است: آنچه بهار را از دیگر مناطق و شهرهای ایران متمایز می‌کند، برگزاری «عید اموات» در غروب آخرین پنجشنبه سال است. بر اساس باوری کهن پیش از آمدن بهار و در آخرین شب جمعه سال، ارواح درگذشتگان به زمین و به خانه‌هایشان فرود می‌آیند و مهمان فرزندان و خانواده هستند.

اغلب ایرانیان باور دارند ارواح درگذشتگان در این روز به خانه و سامانه خود بازگشته و از بازماندگان خود انتظار خیرات، نذری و فاتحه خوانی دارند.به همین مناسبت در بسیاری شهرها و روستاهای ایران در آخرین پنجشنبه سال، زنان و مردان سر آرامگاه درگذشتگان می‌روند و خیرات و احسانی مانند؛ قرائت قرآن، پخش خرما، حلوا، سیب، شیرینی، شکلات، کیک و کاک می‌دهند.

در بسیاری نقاط ایران و در اجرای این آیین، تمام کسانی که به آرامستان‌ها می‌روند از کوچک و بزرگ قبل از ورود به آرامستان کاملا توقف کرده و فاتحه‌ای برای تمام آرمیدگان می‌خوانند و این کار را هنگام خروج نیز انجام می‌دهند. سپس به سر قبور اقوام، آشنایان و بزرگان رفته برای شادی روح امواتی که می‌شناسند، فاتحه می‌خوانند.

در بسیاری روستاهای ایران که هنوز آیین «عرفه» یا «علفه» را به شکل سنتی و آیینی خود مانند گذشتگان برگزار می‌کنند؛ افراد حاضر به مناسبت ورود این میهمانان بهشتی، علاوه بر آنکه خانه را تمیز و کدورت‌ها را رفع می‌کنند، اسپند بر آتش می‌گذارند و خوراکی‌های ویژه نذری می‌پزند. چراغی را در حیاط تا صبح روشن می‌گذارند به این اعتقاد که روح درگذشتگان به راحتی خانه را پیدا کند.

اگر اولین سال درگذشت متوفی باشد بازماندگان سفره‌ای که معمولا از نوع ترمه است بر سر قبر تازه درگذشته انداخته و روی آن انواع خیرات قرار می‌دهند. اقوام، خویشان، دوستان و هرکسی که به نوعی با خانواده متوفی آشناست در غروب پنجشنبه آخر سال بر سر مزار حاضر شده تا به بازماندگان تسلیت مجدد بگوید.

همچنین در این روز از طرف بازماندگان، قرآن‌خوان یا مداح به سر مزار تازه درگذشته می‌آید و آیاتی از قران را با صوت زیبا تلاوت کرده، سپس روضه خوانی می‌کند و بعد از اتمام روضه، حاضران فاتحه خوانده از خوراکی‌ها خورده و برای شادی ارواح تمامی درگذشتگان و عزیز تازه درگذشته بار دیگر فاتحه خوانده و به بازماندگان تسلیت گفته و برای فاتحه‌خوانی سراغ دیگر قبور و مقابر شهدا و بزرگان مدفون می‌روند. صاحبان عزا و کسانی که عزیزی را در طول سال از دست داده اند، به خانه بازگشته و خود را برای «عید سیاه» آماده می‌کنند./ایرنا