۱۳۹۹؛ سالی پر فراز و فرود برای برجام

برجام در سال گذشته به دلیل انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و جابجایی قدرت در کاخ سفید با فراز و فرودهایی مواجه بود. به رغم اینکه تا پایان دولت ترامپ، این توافق هدف حملات پیوسته واشنگتن قرار داشت اما این تحریم‌های شدید به نابودی برجام منجر نشد. شکست‌های پیاپی تیم ترامپ در مجامع بین المللی از جمله شورای امنیت، ناتوانی در فعال سازی مکانیسم ماشه و تمدید تحریم تسلیحاتی ایران از دیگر ناکامی های کاخ سفید در دولت جمهوریخواه ترامپ به شمار می رفت.

با شکست پروژه فشار حداکثری دولت ترامپ علیه ایران و تسلیم او در برابر «جو بایدن» رقیب دموکرات در رقابت های انتخاباتی ۲۰۲۰، نگاه ها بار دیگر به کاخ سفید دوخته شد. بسیاری انتظار داشتند که با ورود بایدن به کاخ سفید شاهد بازگشت مجدد آمریکا به توافق هسته ای باشیم؛ انتظاری که دست کم در سال ۱۳۹۹ برآورده نشد.

در حالی که بایدن انتظار داشت تهران نخستین گام برجامی را بردارد، مسئولان ایرانی با جدیت تمام خواستار برداشته شدن تحریم ها و جبران خسارات از سوی آمریکا به عنوان کشور تعهدگریز بودند.

هر چند در مجموع سیاست فشار حداکثری علیه ایران نتیجه نداد اما شرایط سختی را از لحاظ اقتصادی بر ایران تحمیل کرد. به عنوان نمونه تنها در حوزه صادرات نفت آن طور که کاخ سفید مدعی است زیان قابل توجهی بر ایران وارد شده است.

«مایک پمپئو» زمانی که وزارت امور خارجه ترامپ را عهده دار بود در گزارشی مدعی شد که آمریکا با پیشبرد کارزار فشار حداکثری علیه ایران به میزان ۷۰ میلیارد دلار به درآمد نفتی ایران خسارت زده است. «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه کشورمان نیز اوایل اسفندماه در گفت وگو با شبکه «پرس تی وی» از خسارت یک هزار میلیارد دلاری ناشی از تحریم های جدید امریکا سخن به میان آورد.

اما اینکه چرا در سال ۱۳۹۹ هیچ یک از دو طرف نخستین گام را برنداشت، باید به برخی از موانع در این مسیر اشاره کرد.

مهمترین موانع پیش روی اجرای برجام در سال گذشته

الف. اصرار بر تحریم؛ بزرگترین مانع

یکی از بزرگترین موانع احیای برجام، دلبستگی آمریکا به تحریم است. بایدن و تیم او در صدد بهره گیری حداکثری از تحریم های چند ساله ترامپ بر ایران برآمده اند. تیم جو بایدن بارها تاکید کرده بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای و مذاکره مجدد با مقامات جمهوری اسلامی ایران منوط به پایبندی کامل ایران به تعهدات برجامی است.

بایدن در حالی بر ضرورت برداشتن گام نخست از سوی ایران تاکید می کند که تهران نگاهی کاملا متفاوت به این موضوع دارد. مسوولان جمهوری اسلامی ایران معتقدند توپ برجام در شرایط کنونی در زمین آمریکا قرار دارد و بایدن باید با برداشتن تحریم ها، حُسن نیت خود را به تهران نشان دهد.

از نگاه ناظران، بایدن به عنوان مقام نخست کشوری که به صورت یکجانبه از توافق خارج شده و تحریم های ثانویه را علیه ایران از سرگرفته باید نخستین قدم خود را بردارد. از آنجا که در شرایط کنونی، تحریم ها مهمترین گره و مانع در مسیر احیای برجام است، رفع تحریم از اهمیت فزاینده ای برخوردار است.

ب. هراس افکنی دشمنان منطقه ای

مانع دیگر بر سر احیای برجام، رفتار بازیگران منطقه ای از جمله رژیم صهیونیستی و عربستان است که در صددند جمهوری اسلامی و برجام را تهدید برای صلح منطقه جلوه دهند؛ بازیگرانی که در دوره ترامپ فرصت زیادی برای جولان و بازیگری داشتند اما گمان نمی رود در دولت بایدن آن شرایط تکرار شود. در این میان نقش لابی صهیونیست «ایپک» را در آمریکا نباید نادیده گرفت.

هراس دشمنان منطقه ای ایران از مواضع اخیر آنها آشکارا دیده می شود. به عنوان نمونه شبکه ۱۲ تلویزیون اسرائیل اول بهمن در جریان پوشش مراسم تحلیف بایدن و ورود او به کاخ سفید اعلام کرد که یک مقام رسمی بسیار ارشد گفته با بازگشت دولت جدید واشنگتن به طرح اوباما، حرفی برای گفتن بین آمریکا و اسرائیل باقی نمی‌ماند.

همچنین «ترکی الفیصل» رئیس پیشین سازمان اطلاعات سعودی و سفیر پیشین این کشور در آمریکا از بایدن خواست که در هر مذاکره احتمالی جدید با ایران، متحدان منطقه‌ای واشنگتن را نیز در نظر بگیرد. همچنین وی خطاب به بایدن ادعا کرد «اشتباهات و کاستی‌های توافق قبلی نباید تکرار شود، هر توافق غیرجامعی، صلح دائمی و امنیت را در منطقه ما محقق نخواهد کرد.»

ج. طرح مسائل بی ارتباط با برجام همچون برنامه موشکی

در سال گذشته، تلاش اروپا و آمریکا برای طرح مسائل موشکی در مذاکرات برجامی مانع دیگری بود که در مسیر احیای برجام قرار داشت. مقامات اروپا و آمریکا در دور جدید مذاکره احتمالی با ایران درصدد پیوند برجام با برنامه موشکی هستند؛ مطالبه ای که از نظر ایران قابل پذیرش نیست و از نگاه آنان مذاکرات تنها باید بر محور برجام و مسائل هسته ای باشد.

در همین ارتباط بود که ظریف تاکید کرد «درباره مسائل موشکی و منطقه‌ای از ابتدا توافق کردیم که این موضوعات برجام نبوده و نخواهد بود.» مسئولان جمهوری اسلامی می دانند که در صورت گره زدن مسائل دیگر به برجام، توافق از مسیر اصلی فاصله خواهد گرفت و این کلاف در هم تنیده، پیچیده تر خواهد شد، ضمن اینکه توان دفاعی و موشکی ایران قابل مذاکره نیست.

همچنین بهمن ماه پارسال شاهد مطالبه‌ای عجیب از سوی کاخ الیزه بودیم؛ «امانوئل مکرون» رئیس جمهوری فرانسه اظهار داشت «مذاکرات هسته‌ای آینده با ایران سختگیرانه خواهد بود و متحدان غرب در منطقه، از جمله عربستان باید در آن سهیم باشند».

د. همسویی مجدد فراآتلانتیکی

مانع دیگری که سال گذشته در مسیر احیای برجام دیده می شد، همسویی فراآتلانتیکی بود؛ موضوعی که در دولت ترامپ وجود نداشت و شکاف عمیقی در دو سوی اقیانوس اطلس به چشم می خورد. از زمان ورود بایدن به کاخ سفید، سیاست های اروپا و آمریکا به یکدیگر نزدیک شده که از این پس حتی انتظار تقسیم وظایف و همچنین بازی پلیس خوب و بد از سوی آنان دور از ذهن نیست. موضع گیری های اخیر «هایکو ماس» وزیر خارجه آلمان و مقامات فرانسوی در مورد «ضرورت یک مذاکره گسترده تر» نیز می تواند بخشی از این بازی باشد؛ بازی که دیگر کارایی خود را از دست داده و به تاکتیکی نخ نما تبدیل شده است.

در هفته های پایانی پارسال در کنار موانع اشاره شده اما سیگنال های مثبتی نیز برای نجات برجام از سوی بایدن و تروئیکای اروپا مشاهده شد؛ مواردی همچون عقب نشینی غرب از ارائه طرح قطعنامه ضدایرانی در شورای حکام، لغو درخواست فعال سازی مکانیسم ماشه از سوی بایدن، لغو محدودیت تردد دیپلمات های ایرانی در نیویورک و غیره. این موارد اگر چه بیشتر حالت نمادین داشت اما امیدها را برای نجات برجام افزایش داد./ایرنا