سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از ۱۴۰۱ اجرایی می‌شود

محمدمهدی شیخ‌جباری در دهمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مقاله خود را با عنوان جایگاه تبادلات علمی و نخبگانی بین المللی در سند الگو ارائه کرد.

عضو اندیشکده علم مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت که مقاله خود را در سالن شماره یک کنفرانس ارائه کرد، گفت: سند الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت پس از بحث و بررسی های متعدد در سطوح مختلف و پس از تبیین مبانی نظری الگو و ارائه چشم اندازی در افق ۵۰ سال کشور، در ۶۰ تدبیر تدوین شده است. مقرر است که سند الگو از سال آینده مبنای برنامه ها و سیاستگذاریهای کشور از جمله برنامه های پنجساله توسعه و دیگر اسناد توسعه راهبردی از جمله نقشه جامع علمی کشور قرار گیرد.

وی ادامه داد: از این ۶۰ تدبیر چند تدبیر به ویژه تدبیر شماره ۱۲ به پیشرفت علم در کشور می پردازد. متن تدبیر ۱۲ بدین شرح است «گسترش تعامل فکری و تبادل علمی بلندمدّت و پایدار نخبگان و مؤسّسات علمی کشور در عرصۀ بین‌المللی و حضور فعّال در هنجارسازی‌های فراملی و بهره‌گیری از شبکۀ جهانی دانایی» این تدبیر به جایگاه و اهمیت حضور و بروز در عرصه جهانی علم اختصاص دارد که البته از خاستگاهی عمیق و وثیق در فرهنگ دینی و ملی فرهنگ اسلامی – ایرانی برخوردار است. در فرهنگ اسلامی-ایرانی ما علم به خودی خود و فارغ از آثار و تبعات مادی آن که البته غیر قابل انکارند، موضوعیت دارد و همچنین در حدیث نبوی هم به فرا جغرافیایی و فرا دینی بودن علوم تأکید شده است.

جنبۀ اجتماعی علوم و فرهنگ بخش مهم و بزرگی از نهاد علم

براساس اعلام روابط عمومی مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، شیخ‌جباری افزود: علم یک نهاد مهم اجتماعی است. نهاد علم مانند نهادهای دیگر نظیر دین و فرهنگ و سنت، روشها، دستگاهها و نظامهای خود را دارد و جنبۀ اجتماعی علوم و فرهنگ و روابط کاری «جامعۀ علمی» بخش مهم و بزرگی از نهاد علم است. جامعه علمی بنا به تعریف به مرزهای متعارف جغرافیایی و سیاسی محدود نمی شود اما می توان آن را به یک کشور یا یک حوزه علمی خاص تخصیص داد.

عضو اندیشکده علم مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تصریح کرد: در نهاد علم، سه بخش قابل تمیز هستند ساختمان و ساختار علوم (نحوۀ تکوین، استدلال و استنتاجات و فرمول بندیهای علمی)، بخش یا بعد اجتماعی (ساختار جامعه علمی روابط مورد وفاق در آن و نقش اجماع در رد یا قبول نظریات علمی) و البته بخش و بعد فردی علم (دیدگاههای ممکن نسبت به علوم و مثلا این که علوم به ذات برای خود ارزشمند هستند). این سه بخش باید در تعاملی سازنده با یکدیگر قرار گیرند که باعث رشد و پیشرفت در علوم شوند.

برای پیشرفت در علوم، نهاد علم باید در ارتباط و تعاملی سازنده با سایر نهادهای اجتماعی باشد. از این منظر این تدبیر بیشتر به بخش اجتماعی نهاد علم می پردازد. اهمیت و جایگاه نهاد علم، به معنایی که در بالا گفته شد، در مقدمات، اصول و مبانی سند الگو آمده و قصد ما در اینجا پرداختن به آن نیست. بلکه در اینجا بدان می پردازیم که چگونه این تدبیر می تواند به رساندن نهاد علم به جایگاهی در تراز این سند موثر واقع شود.

وی ادامه داد: برای تبیین این تدبیر و ارائه راهکارهای عملی باید بدانیم که از این منظر نقطه شروع مان کجا بوده و کجا ایستاده ایم. ابتدا لازم است مروری اجمالی بر تاریخ کوتاه علوم جدید به معنای امروزین آن در ایران داشته باشیم. این تاریخ از دارالفنون آغاز می شود و به دانشسرای عالی و سپس به دانشگاه تهران می رسد. به تدریج و طی بیش از ۸۵ سال دانشگاههای متعددی در جای جای کشور شکل گرفته اند. در این دوران چهار نسل از اساتید در دانشگاهها به چشم می خورند. اساتید نسل اول عمدتا تمام دوره تحصیل دانشگاهی را در خارج از کشور طی کرده بودند و اکثر آنها بلافاصله پس از دکتری به ایران بازگشته و در دانشگاهها مشغول تدریس شدند. نسل دوم اما غالبا دوره کارشناسی را در داخل و بعد از آن را تا دکتری در خارج طی کرده بودند اما مانند نسل اول بلافاصله پس از دکتری به کشور بازگشته بودند.

عدم رشد مناسب بروندادهای علمی کشور، تبادلات و همکاریهای علمی در سطح ملی و بین المللی

شیخ‌جباری افزود: پس از انقلاب و تا اواسط دهه هفتاد، حدود ۲۵ سال پیش، اعضاء علمی دانشگاههای کشور این دو نسل و غالباً دانش آموختگان دانشگاههای اروپایی و آمریکایی بودند. پس از تشکیل دوره های دکتری در کشور، به تدریج سهم دانش آموختگان از دانشگاههای داخل کشور به عنوان هیأت علمی دانشگاه ها بیشتر شد. نسل سوم اساتید دانشگاهها ترکیبی از افرادی که پس از دوره کارشناسی و یا ارشد به خارج رفته بودند و با اخذ دکتری و شاید بعضا یک دوره پسادکتری به کشور بازگشته بودند و یا کسانی که تمام دوره تحصیل را در داخل گذرانده بودند، بود. به تدریج این ترکیب به نفع دسته دوم، دانش آموختگان داخل، بیشتر شد.

در نسل چهارم که از حدود اوایل دهه ۱۳۹۰ شروع می شود، اکثریت غالب اعضای هیات علمی دانشگاهها از دانش آموختگان داخل هستند. در دو نسل اول کسانی که تجربه پژوهش مستقل در خارج کشور را داشتند اندک بودند. در نسل سوم و چهارم کسانی که تجربه پژوهش مستقل تر (عمدتا در قالب دوره های پسادکتری) در خارج داشتند یا دارند بیشتر گشته اما هنوز تعداد (درصد) اعضای هیات علمی که پس از دوره دکتری و قبل از شروع به کار به عنوان هیات علمی دوره های پسادکتری را، که فرصتی برای کسب تجربه پژوهشی بیشتر و کسب استقلال علمی-پژوهشی است، گذرانده اند در تراز مطلوب و بین المللی نیست.

عضو اندیشکده علم مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت اظهار کرد: پس از تشکیل دوره های دکتری و از حدود ۲۰ سال پیش پژوهش‌های علمی در کشور و این ایده که نتایج پژوهش‌ها باید در سطح بین‌المللی ارائه و در سطحی حداقلی (عموما به صورت چاپ مقالات در مجلات بین المللی)‌ مورد پذیرش قرار گیرند، نضج گرفت و امروز در مجموعه علمی و دانشگاهی کشور به امری جاافتاده و معمول تبدیل شده است. به رغم این و رشد کمی قابل توجه بروندادهای علمی کشور، تبادلات و همکاریهای علمی در سطح ملی و بین المللی هنوز به صورت متناسبی رشد نکرده است. اگرچه در حدود ۱۵ سال گذشته بده-بستانها و همکاریهای علمی در سطح ملی رشد خوبی داشته اما به نظر من به جایگاه مناسب و البته مطلوب خود نرسیده و در سطح بین المللی به مراتب عقب تر هستیم.

وی خاطرنشان کرد: ارتباطات علمی باید توسط موسسات علمی و دانشگاهها و انجمنهای علمی کارسازی و اجرا شود و نقش دستگاه‌های دیگر مانند وزارت علوم باید به بسترسازی و هماهنگی و تشویق و ترغیب محدود شود. چند راهبرد و راهکار با توجه به نیاز به هماهنگ سازی بین وزارتخانه های مرتبط توصیه به ایجاد معاونت بین الملل و ارتباطات و تبادلات علمی در سطح معاونت علمی رئیس جمهور و همچنین ایجاد معاونت بین الملل و ارتباطات و دیپلماسی علمی در وزارت خارجه و وابسته های علمی در نمایندگیهای کشور در خارج با ماموریت ویژه کردیم.

شیخ جباری در پایان تاکید کرد: لازم است که برای تحقق این مهم در اسناد بالادستی و برنامه های ادواری توسعه و پیشرفت کشور که ذیل سند الگو تدوین خواهند شد بخش ویژه ای به گسترش تبادلات علمی بین المللی اختصاص یابد و در راستای مطالبی که در این نوشتار عنوان شد در آنها اهداف مقطعی در این حوزه تعریف و راهکارهای مناسب و نحوه سنجش و پایش نیل به این اهداف دیده شوند.

چرا با وجود مستشاران خارجی نتوانستیم به توسعه دست پیدا کنیم؟

محمدحسین رامشت استاد دانشگاه اصفهان در دهمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مقاله خود را با همکاری عبرت محمدیان دانشجوی پسا دکتری دانشگاه اصفهان با عنوان پشتوانه های معرفتی و نظری ایران شناختی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ارائه کرد.

وی که مقاله خود را در سالن شماره دو کنفرانس ارائه کرد، گفت: اسناد راهبردی در واقع مسیر دستیابی و تحقق آرزوهای ملی در آینده ای نسبتاً دور است به تعبیری دیگر راهی است که نظام مدیریت هر کشوری باید پیش روی خود داشته باشد تا در بستری فرهنگی و اجتماعی به آن آرزوها جامع عمل بپوشاند. اندیشنمدانی که به نیابت از یک جامعه به طرح چنین اسنادی مبادرت می کنند، معمولاً به شدت تحت تأثیر فضای فکری و الگوهای معرفتی زمانه خود هستند و اهداف یکسانی را در مجموع برای اسناد خود تعریف می کنند.

حت تأثیر فضای حاکم بر شبکه دانش جهانی، هدف «توسعه» در قالب بهره مندی بیشتر افراد یک جامعه از مواهب زیستی تعریف شده است بنابراین از الگویی مشخص تبعیت می کندکه بنا به ادعای بسیاری جهان شمول است و از تأثیر فضای فرهنگی و اجتماعی جوامع پیروی نمی کند. تلاش نخبگان ایران در مرکز الگوی اسلامی پیشرفت را می توان در پاسخ به یک پرسش ملی از زمان مشروطه به این طرف تعبیر کرد و آن اینکه در ذهن ایرانیان همواره این سوال مطرح بوده که چرا علی رغم پیروی از برنامه های توسعه تعریف شده از مراکز مهم علمی خارج از کشور و مشاورهها و مستشاران زبده خارجی ایران نتوانسته است به آمال و اهداف توسعه دستیابی پیدا کند؟

در جهان امروز تنها منتقدان نظریه توسعه ایرانیان نیستند

رامشت ادامه داد: مرکز الگو با تعریف هدف جدیدی که دستیابی به تمدنی ارزشی است سعی نموده راه دیگری را در پیشرفت اینده خود ترسیم کند. نکته قابل تأمل دیگری که در این سند نسبت به اسناد دیگر کشورها دیده می شود صفت ایرانی بودن آن است. این نسبت یک نسبت نژادی، قومی و یا یک نسبت مکانی صرف نیست و بر تاثیر یک فضای فرهنگی و اجتماعی با ارزشهای خاص مادی و معنوی متفاوت با آنچه در روشهای متداول معمول است، دلالت دارد. بدان معنا که از دیدگاه این مرکز اگر چه می توان به اصولی فرازمانی و فرامکانی هم معتقد بود ولی ماهیت سند راهبردی جهان شمول نبوده و تابعی از بافت اجتماعی و فرهنگی هرملتی خواهد بود.

استاد دانشگاه اصفهان ادامه داد: تحولات فلسفی و علمی بسیاری در این چند دهه رخ داده که اندیشمندان را به نقد جریان نظام گردش سرمایه و نظریه توسعه که برآمده از چنین نظامی است، وادار کرده است. شاید به توان به روشنی تحولات فلسفی در زبان شناسی، فیزیک کوانتوم و دانش پدیدارشناسی را مهمترین عوامل در چنین نقدهایی برشمرد زیرا این تحولات دریچه های جدیدی از فهم را در برابر اندیشمندان عصر ما گشوده است. از این رو بدیهی است که اگر الگویی برای پیشرفت خارج از قلمرو «توسعه» تدارک شود، ناظر به چنین تحولاتی فکری است.

استاد دانشگاه اصفهان گفت: نوآوریهای فلسفی پژوهشگران بین المللی همچون هایدگر، ویتگنشتاین، ژنت، دیوید هاروی، گونارمیردال، آندره گوندر فرانک، ارتورو اسکوبار و حتی میشل فوکو با نوشتار خود با عنوان «پست توسعه» و کسانی که در حال حاضر بحثهایی به عنوان «پسا توسعه» ارائه می دهند، همگی در این امر مؤثر بوده اند. شاید دراین رهگذر هم بتوان شاهد عصر جدیدی بود که ملتهای توسعه یافته و آنها که با این شیوه به پیشرفتهایی نیز نائل شده اند نیز دست به بازنگری کلی در این شیوه بزنند و بر از دست رفته های خود تاملی داشته باشند.

الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را پاسخی به نظریه «توسعه» و الگوهای مطرح در محافل علمی امروز جهان است

رامشت خاطرنشان کرد: سند راهبردی الگو در مجموع دارای ۱۴۲ گزاره و بند است که در قالب سرخطهایی چون مبانی، آرمان، رسالت، افق و تدابیر آرایش پیدا کرده است. در این سند ۶۲ بار واژه «اسلام»، ۳۶ بار واژه «ایران» و ۲۴ بار واژه «پیشرفت» تکرار شده است. نسبت این واژهها با یکدیگر می تواند بیانگر حاکمیت ارزشهای اسلامی و تأثیر «مکان» به عنوان ظرف تجلی این ارزشها و هدف غایی سند یعنی مفهوم «پیشرفت» به جای «توسعه» تعبیر شود.

این گزاره در واقع می تواند بیانگر چند تفاوت عمده با اسناد راهبردی کشورهای دیگر نیز تلقی شود از جمله مهمترین تفاوتهای آن می توان گریز از مدار کلی تفکر گردش سرمایه، تأکید بر ارزش­های معنوی و دستیابی به تمدنی نوین در قلمرو تفکر اسلامی یاد کرد. هدف کلی این مقاله تبیین اصول و مبانی نظری است که تنها و تنها در بخش مبانی و در ایران شناختی مطرح شده است. این تبیین بر اساس تحلیل اسناد پشتیبان اندیشکده آمایش بنیادین که در واقع طرح الزام آور شناخت شناسی ایران را در الگو مطرح داشته، صورت گرفته است.

رامشت خاطرنشان کرد: الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را می توان در مجموع پاسخی به نظریه «توسعه» و الگوهای مطرح در محافل علمی امروز جهان دانست. این الگو را باید نتیجه تأمل نخبگان ایرانی درباره جریان نظام گردش سرمایه و نقدی بر جهان شمولی نظریه توسعه غرب دانست. اگرچه اغاز این تامل را باید از نهضت مشروطه تلقی کرد زیرا ایرانیان همواره برای احیاء تمدن سرزمین خود تأملات گوناگونی را از یکصدسال پیش به این سو آغاز کرده بودند که با انقلاب اسلامی وارد فاز جدیدی شد. البته نمی توان از تحولات فکری و فلسفی که در خود غرب هم رخ داده و در تنویر تفکر ایرانیان مؤثر بوده، چشم پوشی کرد.

استاد دانشگاه اصفهان گفت: به طور کلی می توان گفت متن اصلی «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» یک تفاوت عمده با تمامی الگوهای منتشر شده تحول اجتماعی کشور های دیگر دارد و آن فراعینی و تعلق خاطر آن به زبان آسمانی است. دومین ویژگی و تفاوتی که برای این الگو می توان بر شمرد، عبور از بسیاری از گزاره های مسلم فرض شده متداول در جهان علمی امروز است.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: بدین معنی که دانش الگوی «توسعه» را جهان شمول ندانسته و تابعی از دستگاه فرهنگی و اجتماعی ملل تلقی میکند و متصف داشتن سند الگو به ایرانی (بودن) بطور دقیق بر چنین مفهومی دلالت دارد و برخلاف برخی از دیدگاه‌ها، مفهوم ایران در الگو بیان تعلق به نژاد یا قوم خاصی نیست بلکه حکایت از آن دارد که آنچه سرزمین ایران به ساکنانش به تجربه و عقل عاطفی آموخته به عنوان دانش سرزمینی در این الگو بکارگرفته شده است و این امکان وجود دارد که درسرزمین های دیگر برحسب ویژگی های انها الگو های متعددی بتوان خلق نمود .

وی در پایان اظهار کرد: اگرچه مبانی الگوی پیشرفت بیشتر متأثر از نظریه­ها و معرفت­شناسی بسیاری از پژوهشگران علوم انسانی بوده است ولی تدابیر، خود عامل بوجود آمدن ایدهها و نظریه های خاصی در حوزه عمل بوده است که مهمترین آن تشکیل اتحادیه محور مقاومت برای تحقق بند ۵۷ تدابیر الگو است.

بر اساس این گزارش اندیشمندان و پژوهشگرانی همچون آیت الله ابوالقاسم علیدوست، حجت الاسلام حمیدرضا شاکرین، ابراهیم برزگر، علیرضا صدرا، غلامرضا جمشیدیها، محمدحسین پناهی، حجت الاسلام مسعودآذربایجانی، محمود حکمت نیا، علی اکبر موسوی موحدی، بهزاد سلطانی، محمدسعید جبل عاملی، اسماعیل شیعه، حسین سالارآملی، حجت اله حاجی حسینی، عباسعلی زالی، محمد شاهدی، سیدمحمد حسینی، محمدعلی کی نژاد، عباسقلی جهانی، محمدحسن روزی طلب، غلامعلی افروز، سوسن باستانی، حسین سالارآملی و مسعود شفیعی از روسا و اعضای هیات‌رییسه اندیشکده های مختلف مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، مدیریت جلسات را بر عهده دارند.

مقالات رسیده به این مرکز در حوزه های کلیات و ساختار سند الگو، تبیین بایسته های اجرای سند الگو ر حوزه سیاسی و اجتماعی، تبیین معنویت در فرازهای سند الگو، تبیین و بایسته های اجرای تدابیر حوزه علم و آموزش و پرورش، تبیین مبانی ایران شناختی و بایسته های اجرای تدابیر در حوزه های آمایش، فناوری و نوآوری، کشاورزی و امنیت غذایی، حکمرانی و مدیریت پایدار محیط زیست، فرهنگ، جمعیت، خانواده و سلامت تقسیم شده اند.

همچنین میزگردی با موضوع زیست بوم اجرای تدابیر فناوری و نواوری در سند الگو در این مراسم دو روزه از سوی اندیشکده چرخه نوآوری برگزار می شود.

مقالات تفصیلی و پوستری ارائه شده به دهمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت طی دو نوبت صبح و بعدازظهر نقد و بررسی می شود. همچنین ۱۲ مقاله از ۲۲ استاد به صورت پوستری ارائه می شود.

علاقمندان می توانند با مراجعه به سامانه پخش مجازی دهمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در این همایش حضور یابند./ایرنا