شاهدِ شهامت

در روزگاری که جریان‌های مقاومت در منطقه خاورمیانه متاثر از اندیشه‌ها و تفکرات انقلابی ظهور و بروز یافته و روز به روز بر شدت آنها افزوده می‌شود، بی‌شک هنر می‌تواند به مدد جریان‌سازی تاثیرگذار خود موازی با رویدادهای سیاسی که برخواسته از فرهنگ مقاومت هستند، به مبارزه با ظلم ستیزی برخیزد. هدفی که شهید آوینی در سال‌های بعد از انقلاب بنا بر مقتضیات آن دوران آغاز کرد.

آوینی فیلم‌سازی را اوایل پیروزی انقلاب با ساختن چند مجموعه درباره‌ غائله‌ گنبد، «مجموعه‌ شش روز در ترکمن صحرا»، سیل خوزستان و ظلم خوانین، «مجموعه‌ مستند خان گزیده‌ها» آغاز کرد. اگرچه او یک فیلمساز متعهد انقلابی است اما بیش و پیش از آن نظریه پردازی است که توانسته خاستگاه غربی سینما و پیوندهای عمیق و جدی آن با محتوایی غرب زده را با تفکر انقلابی آشتی دهد و به همین واسطه سید شهیدان اهل قلم نام بگیرد و ۲۰ فروردین ماه هر سال به بهانه سالروز شهادتش به عنوان مبدایی برای هفته هنر انقلاب مورد توجه باشد.

آوینی معتقد بود سینمای متعهد ما باید خاکریزهای تثبیت‌شده‌ سینمای غرب را بشکند و راهی تازه باز کند. وی در کتاب «فرزندان انقلاب در برابر عرصه های تجربه نشده خود» صراحتا بیان کرد: «راه ما از آنجا که غربی‌ها رفته‌اند و می‌روند نمی‌گذرد و باید متوقع بود که اگر افق‌هایمان با یکدیگر متفاوت است، راه‌هایمان نیز متفاوت باشد؛ روش‌هایمان نیز.»
این سینماگر متعهد همچنین به مقابله با اندیشه سانتیمانتالیسم در سینمای هالیوود پرداخت و نوشت: تماشاگر از همان آغاز به قصد تفنن و با نیت استغراق در لذت‌های کودکانه و «سانتیمانتال» به سینما می‌آید، با عینکی که هالیوود بر چشم او نهاده است.

سیدمرتضی در شهریور سال ۱۳۲۶ در شهر ری متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه‌ خود را در شهرهای زنجان، کرمان و تهران به پایان رساند و سپس به عنوان دانشجوی معماری وارد دانشکده‌ هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد.

شعر می‌سرود. داستان و مقاله می‌نوشت و نقاشی می‌کرد. تحصیلات دانشگاهی‌اش را نیز در رشته معماری از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران دنبال کرد. اما مسیر هنری‌اش را در دنیای سینما جست و جو کرد و مبدع تحولی نو به ویژه در سینمای مستند شد که بعدها اگرچه تلاش‌هایی برای دنبال کردن سبک و سیاق او صورت گرفت، اما هیچ یک نتوانستند حق مطلب را آنطور که باید ادا کنند.

این شهید نه تنها در حوزه نظریه و تئوریک بلکه در حوزه عمل نیز سرآمد زمان خود بود. در سال ۵۸ با شروع کار جهاد سازندگی با هدف آبادانی به روستاها رفت. اما ضرورت‌ها او را به عرصه فیلمسازی کشاند. سه مستند ابتدایی او نیز بیش از آن که یک کندوکاو سینمایی باشد، اثری مردم نگارانه و آرشیو مستندی از شرایط بعد از انقلاب است. مجموعه‌ یازده قسمتی «حقیقت» نیز علل سقوط خرمشهر را به تصویر کشید. وی در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ دوران اوج فعالیت مطبوعاتی شهید آوینی را سپری کرد.

آثار او طی این دوره نیز موضوعات بسیار متنوعی را شامل می‌شود. شهید آوینی در کنار تالیف مقالات تئوریک درباره ماهیت سینما و نقد سینمای ایران وجهان، مقالات متعددی درمورد حقیقت هنر، هنر و عرفان، هنر جدید، رمان، نقاشی، گرافیک و تئاتر، هنردینی و سنتی، هنرانقلاب و… تالیف کرد که در ماهنامه «سوره» به چاپ رسید.
اواخر سال ۱۳۷۰ «موسسه‌ فرهنگی روایت فتح» به فرمان مقام معظم رهبری تاسیس شد تا به کار فیلم‌سازی مستند و سینمایی درباره‌ دفاع مقدس بپردازد و تهیه‌ مجموعه‌ روایت فتح را که بعد از پذیرش قطع‌نامه رها شده بود، ادامه دهد.

شهید آوینی و گروه فیلم‌برداران روایت فتح سفر به مناطق جنگی را از سر گرفتند و طی مدتی کمتر از یک سال کار تهیه‌ شش برنامه از مجموعه‌ ۱۰ قسمتی «شهری در آسمان» را به پایان رساندند و مقدمات تهیه‌ مجموعه‌های دیگری را درباره‌ی آبادان، سوسنگرد، هویزه و فکه تدارک دیدند. شهری در آسمان که به واقعه‌ محاصره، سقوط و باز پس‌گیری خرمشهر می‌پرداخت، در ماه‌های آخر حیات زمینی شهید آوینی از تلویزیون پخش شد، اما برنامه‌ وی برای تکمیل این مجموعه و ساختن مجموعه‌های دیگر با شهادتش در روز جمعه ۲۰ فروردین ۱۳۷۲ در فکه ناتمام ماند.
سینمای شهید آوینی تنها در آثار «شش روز در ترکمن صحرا»، «سیل خوزستان»، «خان گزیده‌ها»، «حقیقت»، «با دکتر جهاد در بشاگرد»، «هفت قصه از بلوچستان»، «با تیپ المهدی در محور راس البیشه»، «شیرمردان خدا! کرب و بلا در انتظار است»، «شهری در آسمان» و شاهکار «روایت فتح» خلاصه نمی شود. اندیشه‌های او همچنین به تالیفاتش نظیر «آیینه جادو»، «توسعه و مبانی تمدن غرب»، یک تجربه ماندگار»، «رستاخیز جان»، «فتح خون»، «نسیم حیات» و… منحصر نمی‌ماند، بلکه اندیشه و سیر تفکر انقلابی او در باب هنر بعد از شهادتش ادامه یافته است.

او بر هنرمندان هم نسل و هنرمندان نسل بعد از خود نیز تاثیر ویژه ای گذاشت، هنرمندانی نظیر ابراهیم حاتمی‌کیا، محمدعلی فارسی، مرتضی شعبانی، بهروز افخمی و… در حوزه سینمای مستند و داستانی از جمله آنهاست./ایرنا