فراموش‌کاری منتقدان برجام؛ کدام دولت درآمدهای نفت را هدر داد؟

به گزارش ایرناپلاس، منتقدان در حالی تلاش می‌کنند دولت را به‌عنوان مقصر همه چالش‌های اقتصادی ایران معرفی کنند که به نظر می‌رسد هشت سال تخریب کشور در بهترین شرایط و با بالاترین حمایت‌های تمام ارکان حکومت را از یاد برده‌اند. هشت سالی که نتیجه‌ای جز اتلاف حجم عظیمی از ثروت‌های ایران و فرصت سوزی‌های جبران‌ناپذیر، نتیجه دیگری نداشت.

روزنامه‌های طیف جریان تندرو در روزهای خیر، با توجه به انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و گمانه‌زنی‌های خود از احتمال بازگشت آمریکا به برجام، سیبل خود را به توافق هسته‌ای معطوف کرده و به دنبال جریان‌سازی در این زمینه هستند.
براین اساس با گزارش‌های مختلفی، به دنبال القای این تحلیل‌ها هستند که «برجام فقط از سال ۹۵ تا ۹۸ سفره مردم را تا ۳۰ درصد کوچک کرده است و یا اینکه «برجام، توافق پولدارها.. برجام ضریب جینی را افزایش داده و به نفع دهک‌های بالا بوده است.»

رویکرد منتقدان بر این است که به هجمه‌های خود علیه دولت رنگ‌ و بوی علمی دهند و به گزارش اخیر سازمان برنامه‌وبودجه کشور با موضوع «بررسی و تحلیل تغییرات رفاه مادی خانوار» استناد می‌کنند.
براساس بررسی‌های دفتر اقتصاد کلان سازمان برنامه‌وبودجه کشور، شدت نابرابری (ضریب جینی) درآمد خانوار از سال ۱۳۹۰ شاهد افزایش ملایمی بوده، در حالی که ضریب جینی بر اساس مخارج تقریباً ثابت (تغییرات از نظر آماری غیر معنادار) و افزایش نابرابری درآمدی در طول زمان شدید بوده است.

در بخشی از این گزارش درباره اثر تحریم‌ها و برجام بر رفاه دهک‌های درآمدی می‌خوانیم:
در اثر اعمال تحریم‌های ابتدای دهه، همه دهک‌های درآمدی با کاهش رفاه مادی بین ۱۰ تا ۲۰ درصدی مواجه شده‌اند و به نظر می‌رسد با انجام تفاهم اولیه سال ۱۳۹۲ و آغاز فرایند مذاکرات برجام و تسهیل در برخی مبادلات بین‌المللی، خانوارهای دهک‌های مختلف از لحاظ درآمدی منتفع شدند، اما بهبود در مصرف و رفاه مادی از ابتدای سال ۱۳۹۵ و با حذف تحریم‌ها و رفع نااطمینانی تحریم، به وقوع پیوست.
این مطالعه نشان می‌دهد در دو سال پس از رفع تحریم‌ها، رفاه مادی خانوارهای شهری بین ۵ تا ۱۰ درصد بهبود یافته است. بیشترین اثر منفی اعمال تحریم‌های بین‌المللی بر دهک‌های پایین درآمدی به‌ویژه روستایی و بیشترین نفع از اجرای برجام نصیب خانوارهای پردرآمد ‌(شهری و روستایی) شده است.

افزایش ضریب جینی در مراحل اولیه رشد اقتصادی
این تحلیل آماری به دستاویزی برای منتقدان تبدیل شده تا برجام را «توافق پولدارها» بخوانند و حتی دولت را به تلاش برای حذف یارانه‌های نقدی در قالب رفراندوم متهم کنند؛ یارانه‌هایی که به زعم منتقدان، از طرح‌های حمایتی دولت گذشته و کاهنده فاصله طبقاتی هستند.
این در حالی است که بسیاری از کارشناسان اقتصادی، از ابتدای اجرای پرداخت یارانه‌های نقدی، با دلایل علمی، آسیب‌های آن را مطرح می‌کردند و عبارت «یارانه سیاه» در نقد این سیاست، به ادبیات رسانه‌های اقتصادی کشور وارد شد.

سید مرتضی افقه، اقتصاددان و عضو هیات علمی دانشگاه چمران در گفت‌وگو با ایرناپلاس درباره تغییرات ضریب جینی و وضعیت نابرابری گفت: براساس تئوری‌های موجود، ضریب جینی معمولاً در مراحل اولیه رشد اقتصادی افزایش پیدا می‌کند و بنابراین افزایش آن غیرعادی نیست.
موضوع مهم در رابطه با ضریب جینی، تداوم افزایش آن است. علاوه بر این، باید توجه داشت که افزایش ضریب جینی در سال‌های اخیر، با اعمال دوباره تحریم‌ها و تأثیر منفی آن بر کل اقتصاد کشور همزمان بود.

پایین بودن ضریب جینی برای بهبود توزیع درآمد، کافی نیست
افقه، درباره کاستی‌های ضریب جینی در تحلیل نابرابری گفت: ضریب جینی تنها نشان‌دهنده توزیع درآمد است و فاصله منحنی لورنز از خط برابری که نشان‌دهنده توزیع درآمد بین دهک‌های مختلف است را نشان می‌دهد.
این ضریب نمی‌تواند نشان دهد فاصله منحنی لورنز در کدام قسمت، از خط برابری بیشتر است. بنابراین، نمی‌توان درباره اینکه نابرابری در بین دهک‌های پایین بیشتر است یا دهک‌های بالا با استفاده از عدد ضریب جینی، تحلیل کاملی ارائه داد.

وی ادامه داد: پایین بودن ضریب جینی شرط لازم برای بهبود توزیع درآمد است، اما شرط کافی نیست. یعنی ممکن است توزیع، نشان‌دهنده برابری باشد، اما این برابری در فقر باشد؛ یعنی همه مردم فقیر باشند. بنابراین باید در کنار ضریب جینی، درآمد سرانه را نیز بررسی کرد و از طریق آن وضعیت رفاه مردم را تحلیل کرد. در نتیجه، اگر ضریب جینی و درآمد سرانه هر دو پایین باشند، یعنی همه فقیر هستند. در مقابل، اگر ضریب جینی پایین و درآمد سرانه بالا باشد، آن زمان است که می‌توان گفت اغلب مردم در رفاه هستند. در چنین تحلیل‌هایی لازم است جزئیاتی از این دست مورد توجه قرار گیرد.

بالاترین ثروت و بیشترین حمایت از یک دولت
این اقتصاددان درباره برخی انتقادهای مطرح شده درباره عملکرد اقتصادی دولت گفت: عملکرد اقتصادی دولت در برخی موارد قابل نقد است، اما این نباید به معنای سیاسی کردن مسائل اقتصادی باشد. منتقدانی که بدترین عملکرد را در دوره هشت‌ساله دولت قبل داشتند، نباید فراموش کنند در آن دوره از بالاترین ثروت و بالاترین حمایت از یک دولت در طول تاریخ بعد از انقلاب برخودار بودند.

وی افزود: تنها با افزایش قیمت نفت بود که پروژه‌های بدون توجیهی مانند مسکن مهر اجرایی شدند و درآمدهای نجومی نفت را تلف کردند.
در دوره هشت ساله دولت گذشته، قیمت نفت در بالاترین سطح خود قرار داشت و کشور با تحریمی اینچنین بی‌سابقه مواجه نبود. این در حالی است که در دوره روحانی و در سال ۱۳۹۵ با کاهش شدید قیمت نفت، درآمدهای نفتی با کاهش غیرمنتظره و شدیدی روبه‌رو شدند. در واقع بخش قابل توجهی از مزایای اقتصادی توافق برجام، با کاهش شدید درآمدهای نفتی خنثی شد.

عنوان «هدفمندی» شایسته یارانه نقدی نیست
افقه درباره طرح هدفمندی یارانه‌ها گفت: طرح هدفمندی یارانه‌ها که دولت‌های بعدی را گرفتار کرد، تنها تبدیل یارانه غیرنقدی به نقدی بود و این یارانه نقدی بین همه افراد توزیع شد. بنابراین عنوان «هدفمندی» شایسته آن طرح نیست. هدفمندی یعنی افراد نیازمند یارانه دریافت کنند و افرادی که تمکن مالی دارند یارانه دریافت نکنند.

وی درباره رفراندوم حذف یارانه توضیح داد: اولاً نام آن اقدام، خوداظهاری برای هدفمند کردن واقعی یارانه‌ها بود که در دوره احمدی‌نژاد هم یک بار انجام و با ناکامی شدیدی مواجه شد و نتایج آن غیرقابل استفاده بود و عملاً توزیع یارانه‌ها به‌صورت غیرهدفمند و برابر بین فقیر و غنی توزیع شد. در دوره روحانی نیز همان طرح با هدف انصراف داوطلبانه گروه‌های ثروتمند و به قصد هدفمند شدن توزیع یارانه‌ها صورت گرفت که اگر چه نتیجه مطلوب حاصل نشد، اما تعدادی از خانوارها این بار به صورت داوطلبانه از دریافت یارانه انصراف دادند که خود، گامی در جهت هدفمند کردن توزیع یارانه‌ها بود./ایرناپلاس