اوراق مشارکت با مزایای اقتصادی و غیراقتصادی

یکی از اقدامات دولت‌ها در مواقع تنگناهای اقتصادی فروش اوراق مشارکت است. این اوراق بهادار که از سوی دولت، شهرداری، شرکت‌های دولتی و خصوصی، برای تأمین اعتبار طرح‌های عمرانی یا زیرساختی منتشر می شود، در زمانی به کار می رود که بتوان از شرایط موجود بیشترین بهره را برد. با این روش هم از سرگردانی نقدینگی در جامعه که خود منجر به بروز تورم و انواع مشکلات است جلوگیری شده و هم تولید افزایش می‌یابد. این اقدام یکی از فعالیت رایج دولت‌ها در زمان مشکلات اقتصادی است که به دلیل داشتن شرایط ویژه برای سرمایه‌گذاران از اهمیت زیادی برخوردار است. چنانچه، «حسن روحانی» رئیس‌جمهوری ایران هم یک هفته پیش اعلام کرده باید با فروش اوراق مشارکت، مردم در پروژه‌های توسعه‌ای سهیم شده و نقدینگی هم جهت حمایت از پروژه‌های توسعه‌ای هدایت شود.

اوراق مشارکت چیست؟

اوراق مشارکت در اصطلاح علم اقتصاد، نوعی از اوراق بهادار است که از سوی نهادهای حاکمیتی یا خصوصی، معتبر برای تأمین اعتبار طرح‌های مختلف منتشر می‌شود. بر اساس ماده ۲ قانون انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰ شهریور ۱۳۷۶ مجلس شورای اسلامی و ماده ۱ آیین‌نامه اجرایی اجرایی قانون نحوۀ انتشار اوراق مشارکت مصوب ۱۸/۰۵/۱۳۷۷ هیئت وزیران، اوراق مشارکت چنین معرفی شده‌است: اوراق بهادار با نام یا بی‌نامی است که به موجب قانون یا مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین ‌و برای تأمین بخشی از منابع مالی مورد نیاز طرح‌های عمرانی- انتفاعی دولت مندرج در قوانین بودجه سالانه کشور یا برای تأمین منابع مالی لازم برای تهیۀ مواد ‌اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکت‌های دولتی، ‌شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی و مؤسسات عام المنفعه و شرکت‌های ‌وابسته به دستگاه‌های مذکور، شرکت‌های سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاونی تولید منتشر می‌شود و دولت به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های‌ یاد شده را دارند از طریق عرضه عمومی واگذار می‌نماید.

این اقدام دارای ویژگی‌های مثبتی است که می‌تواند برای بسیاری از سرمایه‌گذاران جذاب باشد. به عنوان مثال، مهم‌ترین ویژگی و برتری اوراق مشارکت نسبت به دیگر اوراق بهادار مانند سهام، «ضمانت» پرداخت سود است. بدین‌سان که دارنده اوراق مشارکت اطمینان دارد که سود معین و تضمین‌شده‌ای را به‌عنوان سود علی‌الحساب، در بازه‌های زمانی مشخص دریافت می‌کند. اما از آنجا که شرکت یا سازمان منتشرکننده این اوراق نمی‌تواند خودش، پرداخت سود اوراق را هم تضمین کند، اغلب سود اوراق مشارکتی که در ایران منتشر می‌شود، از سوی بانک‌ها و موسسات مالی معتبر یا از سوی دولت، تضمین می‌شود. از این رو، خریدار این اوراق اطمینان دارد که در سررسیدهای معین، سود تعهد شده را دریافت می‌کند.

پرداخت سود به صورت علی‌الحساب هم بدین معنا است که پس از پایان پروژه و در سررسید نهایی، ناشر اوراق موظف است سود قطعی پروژه را محاسبه کرده و درصورتی که سود قطعی پروژه، بیشتر از سود علی‌الحساب پرداختی به خریداران اوراق باشد، مابه‌التفاوت را به افراد پرداخت کند. البته، در صورتی که سود قطعی پروژه، از سود علی‌الحساب پرداختی کمتر باشد، جبران مابه‌التفاوت برعهده ضامن اوراق مشارکت است و زیانی از این بابت، متوجه خریدار این اوراق نیست.

در ایران برای سال‌ها انحصار اوراق مشارکت در انحصار بانک مسکن بود. این بانک تعیین‌کننده قیمت اوراق هم بود که از بهمن ۹۶ با ورود بانک ملی ایران به این بحث، این انحصار شکسته شد. با این اقدام قیمت اوراق کاهش یافت و با کاهش قیمت، ارائه آن هم افزایش پیدا کرد. یکی از علل آن نیز فشارهای اقتصادی حاکم بر دولت بود. در واقع دولت در تلاش است با کمک بانک ملی ایران، از طریق ایجاد تحرک در بخش مسکن ساختارهای اقتصاد را به تحرک وادارد. توزیع بیشتر وام مسکن حجم تقاضا را در بازار مسکن افزایش می‌دهد و این همان چیزی است که دولت از آن استقبال می‌کند؛ چرا که دولت بخش مسکن را پیشران اقتصاد عنوان می‌کند.

سابقه اوراق مشارکت و اقبال عمومی

نخستین سابقه مکتوب در رابطه با انتشار اوراق مشارکت به سال‌های جنگ جهانی دوم و در خلال سال ۱۳۲۲ بازمی‌گردد که فردی به نام «دکتر میلسپو» که قبلا برای اصلاح امور مالیه به استخدام دولت ایران درآمده بود آن را پیشنهاد داد. اما در سال‌ ۱۳۳۰ و در دوران ملی کردن صنعت نفت و نخست وزیری «دکتر مصدق»، انتشار این اوراق بنام قرضه اصلی انجام شد که مبلغ کل آن معادل ۲میلیارد ریال بود و تنها در یک نوبت صورت گرفت. در دهه ۴۰ شمسی هم کسری بودجه دولت بیشتر از طریق استقراض خارجی و استقراض ازسیستم بانکی(بانک ملی) تامین شد تا این که درسال۱۳۴۶ و با افتتاح بورس اوراق بهادار، به موجب قانون بودجه، دولت اجازه پیدا کرد که اوراق قرضه‌ای به نام اوراق قرضه دولتی یا دفاعی منتشرکند که به‌طور بانام و بی نام، با عاملیت بانک مرکزی و با سررسید ۱ تا۱۰ ساله منتشر شد و معاف از مالیات بوده و بازپرداخت اصل و فرع آن را دولت تعهد کرده بود.

پس از انقلاب اسلامی، بهای اوراق به شدت کاهش پیدا کرد و بعد از پیروزی انقلاب، معاملات اوراق قرضه دولتی تا سال ۱۳۷۳ راکد ماند. اولین اوراق مشارکت منتشر شده بعد از انقلاب اسلامی که در سال ۱۳۷۳ انتشار یافت مربوط به شهرداری تهران است که با هدف نوسازی بافت فرسوده و اجرای پروژه بزرگراه نواب با نرخ سود علی الحساب ۲۰ درصـد در سـال منتشر شد. از سال ۱۳۷۳ تاکنون اوراق مشارکت به فـروش رسیده که بخش اعظم آن به پروژه‌های برقی، آبی، عمرانی انتفاعی، احیای بافتهای فرسوده شهری، پتروشـیمی و توسعه میادین گازی اختصاص یافته است.

انتشار و فروش اوراق مشارکت از سال ۱۳۷۳ به جز چند دوره‌ کوتاه (۱۳۸۷ و ۱۳۹۶)، رونـد رو بـه رشدی داشته است. در مجموع می‌توان گفت همواره استفاده از ابزار اوراق مشارکت برای تامین مالی طرح‌ها جذاب بوده و به خصوص در سال‌های اخیر با استقبال فراوانی روبرو شده، به طوری که تنها در سال ۱۳۹۸رقمی بالغ بر ۸۲ هزار میلیارد تومان از این اوراق به فروش رسیده است.

انتشار ایـن میزان اوراق نشان می‌دهد که اوراق بهادار و مشارکت همچنان به عنوان یکی از راه‌های سرمایه‌گذاری در کشور محسوب می‌شود که می‌تواند در اجرای برنامه‌های توسعه و جلب مشارکت اقتصادی بسیار موفق عمل کند. این اقدام نه تنها در زمینه اقتصادی، بلکه در حوزه اجتماعی از این جهت که می‌تواند به جلب اعتماد اقتصادی هم بیانجامد، از اهمیت زیادی برخوردار است./ایرنا