رویکرد دولت به سرمایه‌ای به نام معلم؛ واکاوی نیازهای روانی و حرفه‌ای

تهران- در طول دو سال اخیر با نگاه ویژه دولت، با افزایش بیش از ۶۰ درصدی حقوق، بسیاری از دغدغه‌های مالی معلمان برطرف شده است. با این حال این قشر در زمان بحران به ویژه شیوع کرونا نیازمندی‌های دیگری نیز دارند که ابعاد مختلفی از جمله روانی، اجتماعی و حرفه‌ای را در بر می‌گیرد.

نظام آموزش و پرورش با شیوع ویروس کرونا با چالش‌های بسیاری مواجه شد. شدت همه‌گیری کرونا مدارس را به تعطیلی کشاند و معلمان و دانش‌آموزان به فضای آموزشی جدیدی که همان فضای مجازی است، هدایت شدند.

معلمان با وجود شرایط بحرانی کرونا و مشکلاتی که پیش از همه‌گیری با آن مواجه بودند فعالیت آموزشی خود را در فضای مجازی آغاز کردند. با این حال وزارت آموزش و پرورش در دو سال گذشته تلاش کرد اقداماتی را برای کاهش دغدغه‌های معلمان انجام دهد.

یکی از گلایه‌های معلمان در طول سال‌های گذشته سطح پایین حقوق و دستمزد و عدم تناسب آن با کارکنان سایر وزارتخانه‌ها بوده است. وعده توجه به این گلایه‌ها و افزایش سطح دستمزدها اگرچه مورد تائید همه دولت‌ها بوده اما تحقق عملی آن در دوران دوازهم رخ داد.

قرار بود با اجرای رتبه‌بندی معلمان تغییر عمده‌ای در سطح دریافتی ماهانه آنها اتفاق بیفتد. با این حال با تصویب طرح رتبه‌بندی در هیات وزیران در اسفندماه سال ۹۸ بخش اداری آموزش و پرورش و معلمان مشمول ۵۰ درصد افزایش حقوق شدند. علاوه بر این، در اواخر سال ۹۸ بر اساس فصل دهم قانون مدیریت کشوری کارکنان آموزش و پرورش شاهد افزایش نسبتا قابل توجهی در سطح دستمزد خود شدند.

در فاصله سال‌های ۹۲ تا ۹۹ حقوق معلمان نزدیک به ۵ برابر و از مهر ۹۸ تا خرداد ۹۹، ‌میانگین حقوق معلمان با بیش از ۶۰ درصد افزایش از ۳ میلیون و ۷۰۰ تومان به ۶ میلیون ‌تومان رسیده است.
به گفته‌ محسن حاجی میرزایی وزیر آموزش‌وپرورش در فاصله سال‌های ۹۲ تا ۹۹ حقوق معلمان نزدیک به ۵ برابر و از مهر ۹۸ تا خرداد ۹۹، ‌میانگین حقوق معلمان با بیش از ۶۰ درصد افزایش از ۳ میلیون و ۷۰۰ تومان به ۶ میلیون ‌تومان رسیده است.

از اقدامات دیگر این بود که تفاهم‌نامه‌ای برای احداث ۱۷۰ هزار واحد مسکونی برای معلمان بدون مسکن با وزارت راه و شهرسازی به امضا رسید که عملیات ‌ساخت حدود ۴۴ هزار واحد در ۱۸ استان آغاز شده است.

علاوه بر این اعمال حداقل حقوق و برقراری عیدی برای دانشجو معلمان برای نخستین‌بار، پرداخت مطالبات معوق فرهنگیان، اعمال مدیریت درست در فرایندها و دارایی‌های صندوق ذخیره ‌فرهنگیان و سود خالص قابل توزیع با افزایش حدود ۱۰۰ درصدی به ۱۱۰۰ میلیارد تومان، شفاف‌سازی عملیات مالی و سهیم کردن معلمان عضو در ارزش افزوده ناشی ‌از فعالیت‌های اقتصادی از اقدامات مالی برای معلمان بوده است.

همه‌گیری کرونا باعث شد وزارت آموزش‌وپرورش به سرعت به فکر توسعه زیرساخت‌های آموزش غیرحضوری بپردازد. اگرچه معلمان بلافاصله تشکیل کلاس‌ها و ادامه تدریس در فضای مجازی را آغاز کردند. با این حال با راه‌اندازی شبکه شاد وزارت آموزش‌وپرورش در همکاری با وزارت ارتباطات، اینترنت مصرفی کاربران شاد را رایگان کرد. همچنین بسته‌های اینترنت در اختیار معلمان قرار گرفت تا با هزینه کمتری با دانش‌آموزان خود ارتباط برقرار کنند.

علاوه بر این، در سال ۹۹ مجوز استخدام نزدیک به ۸۰ هزار نیروی جدید برای آموزش‌وپرورش دریافت شد و تا پایان سال ۱۴۰۰، ۲۰ هزار نفر در دانشگاه فرهنگیان از طریق کنکور، ۲۸ هزار نفر از طریق ماده ۲۸ اساسنامه دانشگاه فرهنگیان (از لیسانسه‌های سایر دانشگاه‌ها و از طریق برگزاری آزمون استخدامی) و مجوز جذب ۲۵ هزار از حق‌التدریسی‌ها و نیروهای نهضت سواد آموزی و مربیان پیش دبستانی است که در این مدت تبدیل وضعیت خواهند شد.
در سال ۹۹ مجوز استخدام نزدیک به ۸۰ هزار نیروی جدید برای آموزش‌وپرورش دریافت شد و تا پایان سال ۱۴۰۰، ۲۰ هزار نفر در دانشگاه فرهنگیان از طریق کنکور، ۲۸ هزار نفر از طریق ماده ۲۸ اساسنامه دانشگاه فرهنگیان و مجوز جذب ۲۵ هزار از حق‌التدریسی‌ها و نیروهای نهضت سوادآموزی و مربیان پیش دبستانی است که در این مدت تبدیل وضعیت خواهند شد.
اما با این وجود همچنان چالش‌های بسیاری برای ارتقا کیفیت آموزش از سوی معلمان و تامین همه جانبه نیازهای آنها وجود دارد. به ویژه آنکه به نظر می‌رسد در شرایط بحران کرونا این قشر زحمتکش نیازمند توجه بیشتر در ابعاد مختلف هستند.

بهنام بهراد عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش در این باره به ایرناپلاس گفت: حمایت از معلمان در شرایط بحرانی موضوع بسیار مهمی است که ابعاد مختلفی دارد. نخستین موضوعی که در دنیا در اولویت قرار دارد حمایت مالی و پرداختی است که ما در این باب تقریبا مشکلی نداریم. بیشتر معلمان ما رسمی هستند و دستمزد آنها در صورت تعطیلی مدارس و آموزش غیرحضوری در همه مدت بحران پرداخت شده است. اما ابعاد دیگر این حمایت را می‌توان در پنج دستۀ مشخص ابزاری و دسترسی به اینترنت، برنامه درسی، سلامت روان، حمایت حرفه‌ای و حمایت بهداشتی و سلامت تقسیم بندی کرد.

کمک به ایجاد برنامه درسی در فضای مجازی
بهراد افزود: از بُعد ابزاری و دسترسی به اینترنت، اقداماتی در زمینۀ دسترسی به اینترنت رایگان برای معلمان انجام شده که البته کافی نیست اما از نظر ابزاری یعنی فراهم کردن سخت افزارهای لازم مانند تبلت و رایانه و … عملا محدودیت‌های مالی جدی وجود داشته و دارد. ضمن اینکه در بسیاری از مناطق اساساً زیرساخت‌های لازم برای فناوری و دسترسی به اینترنت وجود نداشته که برعهدۀ آموزش و پرورش نبوده است اما باید در این زمینه برای آینده برنامه‌ریزی‌های لازم انجام‌شود.

در زمینه حمایت در حوزه برنامه درسی باید پلتفرم آموزش مجازی استانداردی وجود داشته باشد. ما هنوز این پلتفرم را نداریم. اگرچه راه‌اندازی اپلیکیشن شاد اقدام بسیار خوبی بوده و هست اما این پلتفرم هنوز استانداردها و ویژگی‌های کامل یک نمونه استاندارد و قابل مقایسه با پلتفرم‌های مشابه در عرصۀ بین‌المللی را ندارد.

به گفته وی، این مساله باعث شد تا معلمان از شاد در کنار سایر کارافزارها (اپلیکیشن‌ها) که این مشکلات را ندارند، استفاده ‌کنند. ما از شرایط بحران صحبت می‌کنیم، زمانی که بحران ایجاد شد ما هم همانند بسیاری از کشورها آمادگی نداشتیم. اما در کشورهای زیادی آموزش مجازی قبلا مورد آزمون قرار گرفته و پیشرفت‌هایی زیادی در این حوزه صورت گرفته بود و در همین زمینه اپلکیشن‌ها و پلتفرم‌های مختلف طراحی و آزمایش شده بود.
بنابراین خود شبکه شاد یک اقدام کوشش-خطایی بود که جا افتاد و به مرور برخی از مشکلات آن برطرف شد اما هنوز مشکلات زیادی دارد. برخی از کشورها پلتفرم‌های متمرکز دارند و بسیاری هم از پلتفرم‌ها و سیستم‏‌های مدیریت یادگیری مجازی مختلف و غیرمتمرکز استفاده می‏‌کنند. همانطور که بسیاری از آنها در کشور ما مورد استفاده قرار گرفته و هنوز هم استفاده می‌شود.

وی ادامه داد: فقدان یک پلتفرم یا سیستم مدیریت یادگیری مجازی استاندارد، حمایت از برنامه درسی را با مشکل مواجه می‌سازد. معلمی که تا دیروز برنامه درسی حضوری داشت و کاملا بر آن تسلط پیدا کرده بود به یکباره وارد آموزش مجازی شد آن هم در حالی که بسیاری از معلمان، دانش و مهارت‌های لازم برای این نوع از آموزش را نداشتند.

شاید کم‌توجهی نظام آموزشی ما به روند تغییرات در عرصۀ فناوری و سیستم‌های آموزش نوظهور موجب شد مشکلات بیشتری را در این بحران تجربه کنیم. باید بیاموزیم که قرار گرفتن در جریان دانش و تغییرات روزافزون امروزی در حوزۀ آموزش و پرورش ضرورتی اساسی و اجتناب ناپذیر است. علاوه بر این در درون این مساله بحث ارزشیابی مجازی جای خود را دارد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش ‌و پرورش افزود: اینکه چطور دانش‌آموزان مورد ارزشیابی قرار گیرند نیز خود چالش اساسی در آموزش برخط(آنلاین) بود. در همین زمینه هم مشکلات اساسی داریم و در این زمینه به تهیه راهنماهای مختلفی نیاز است. اما ضعف دانشی در این حوزه هم مشکلات را مضاعف کرده بود. نکتۀ جالب اینکه هرچند ادامۀ این بحران کرونا از نظر سلامت، اقتصاد و غیره آسیب‌های فراوانی داشته اما برخی حوزه‌های آموزش و پرورش با گذشت زمان، معلمان و نظام آموزشی را دگرگون و حتی در حوزه‌هایی مانند آموزش مجازی به شدت رشد داده است.

حمایت حرفه‌ای از معلمان
بهراد درباره حمایت حرفه‌ای از معلمان نیز گفت: بحث حمایت حرفه‌ای به این موضوع بر می‌گردد که معلمان باید آموزش ببینند. برخی از این آموزش‌های بسیار مهم «ضمن خدمت» هستند.
بخشی از این آموزش‌ها و کمک‌ها باید به بحث آموزش مجازی بپردازند. در بسیاری از جوامع در بطن پلتفرم‌های آموزشی یا حتی در پلتفرم‌هایی مستقل، طراحی آموزش حرفه‌ای معلمان تدارک دیده شده است و معلمان به صورت برخط و غیر برخط در حوزه‌های مختلف آموزشی و تعلیم و تربیت، آموزش‌های تخصصی را دریافت می‌کنند تا توانایی و مهارت‌های مورد نیاز مختلف و از جمله مهارت‌های مرتبط با آموزش مجازی را دریافت کنند.
از آن جمله اینکه چگونه آزمون بسازند و دانش‌آموزان را ارزشیابی کنند؛ چگونه طرح درس‌های خود را آماده کنند و آموزش باید از چه ساختار و فرآیندی در نظام جدید یادگیری برخوردار باشد.
همه این‌ها نیازمند حمایت و آموزش معلمان از طریق محتوا و انتقال مهارت‌هاست که لازم است نظام‌های آموزشی و از جمله نظام آموزشی ما برای مواجهه با بحران‌های آتی، خود را آماده سازند تا بتوانند حمایت و پشتیبانی‌های حرفه‌ای لازم را از معلمان و دیگر کارکنان به‌عمل آورند.

حمایت روانی از معلمان
این استاد دانشگاه درباره بُعد حمایت از سلامت روانی معلمان گفت: در شرایط کرونا، استرس، پاسخ کاملا متداول و شایع بشر به بحران است. مسلما ابتدا، تجربۀ چنین استرسی شدیدتر خواهد بود اما به امرور انسان به سبب مکانیزم‌های مختلف روان‌شناختی و اجتماعی، با این استرس کنار می‌آید.
همانطور که در حال حاضر مردم تا حدودی با این بیماری سازگار شده و آن را پذیرفته‌اند و از طریق کوشش‌های مقابله‌ای، تلاش می‌کنند استرس ناشی از آن را کاهش دهند.

وی ادامه داد: برای معلم علاوه بر شرایط استرس‌زای بیماری، استرس قرار گرفتن در موقعیت جدید آموزش و یادگیری هم وجود داشت که جمعیت پرشماری از معلمان با آن ناآشنا بودند. در چنین شرایطی ما نیازمند پشتیبانی روانشناختی و حمایت از سلامت روانی معلمان بوده و هستیم.
البته احتمالا اقداماتی هم انجام شده اما باید اقدامات نظامند و پایداری انجام شود که به طور قطع نیازمند طراحی و برنامه‌ریزی جدی برای ارائه خدمات تخصصی و حتی آموزشی در این حوزه است.
بحران‌هایی مانند کرونا غیرقابل اجتناب‌اند و تجربۀ کنونی جهان هم این را نشان می‌دهد. استرس درازمدت موجب فرسودگی شغلی معلمان به عنوان مهمترین سرمایۀ فکری نظام آموزش‌وپرورش می‌شود. افزایش تاب‌آوری و همینطور طراحی نظام حمایت روانی و روانشناختی معلمان در بحران‌های مختلف باید در اولویت برنامه‌ریزی‌های نظام آموزش و پرورش قرار گیرد. آنچه که آموزش‌وپرورش در چنین بحران‌هایی باید بیاموزد، کنش‌گری است تا واکنش‌گری. عمل کنش‌گرایانه یعنی عاملیت و آمادگی برای آینده و عمل واکنش‌گرایانه یعنی انفعال و عدم آمادگی برای مواجهه با مشکلات و بحران‌های مختلف.

حمایت بهداشتی از معلمان
وی درباره بُعد حمایت از سلامت جسمی افزود: در بسیاری از کشورها، یکی از حمایت‌های مهمی که از معلمان در بحران کرونا بعمل آمده و مورد توجه جدی بوده است، حصول اطمینان از سلامت معلمان و پشتیبانی‌های پزشکی و سلامت از موارد ابتلای این گروه جمعیتی از جانب نظام‌های آموزش و پرورش بوده است.

سلامت معلمان از مهمترین دلم‌شغولی‌های نظام‌های آموزش و پرورش در جهان بوده است. اگر سرمایۀ نظام آموزش و پرورش را بر دو نوع سرمایه «مالی و غیرمالی» تقسیم کنیم، سرمایۀ غیرمالی از اهمیتی بسیار چشمگیری در آموزش و پرورش برخوردار است؛ معلم مهمترین و عمده‌ترین سرمایه غیرمالی نظام آموزش و پرورش است.

بهراد توضیح داد: دانش و مهارت‌های مورد نیاز، مستلزم سال‌ها آموزش و تجربه است. معلمان به عنوان مهمترین سرمایه، نیازمند توجه جدی در زمینۀ حمایت در حوزه سلامت هستند. بنابراین پیگیری سلامت آنان و پایش خدمات درمانی به آنها در چنین بحران‌هایی از اهمیت زیادی برخوردار است که باید خود را برای چنین حمایت‌هایی در آینده آماده سازیم. در طی این بحران و با نگاهی به آینده، لزوم شکل‌گیری نوعی نظام پشتیبان سلامت در این حوزه بیش از پیش آشکار می‌شود.

وی با بیان اینکه برخی از این خدمات حمایتی در حوزه سلامت، جنبه‌های کاملا آموزشی دارند، افزود: یکی از مسائلی که در ابتدای بازگشایی مدارس در دوران کرونا اتفاق افتاد این بود که آموزش و نظارت لازم بر معلمان در زمینۀ رعایت پروتکل‌های بهداشتی صورت نگرفت و همین امر موجب ایجاد موجی از بیماری کرونا در بین معلمان و کارکنان شد. بنابراین بسیاری از حمایت‌ها، جنبه‌های آموزشی و برخی هم خدماتی دارند که باید برنامه‌ریزی درازمدتی در این زمینه صورت گیرد.

بهراد ادامه داد: چنین حمایت‌هایی نه تنها برعهدۀ نظام آموزش و پرورش بلکه برعهدۀ حکمرانی کارآمد ملی است. معلمان مهمترین سرمایه کشور برای توسعه هستند و حمایت و پشتیبانی همه‌جانبه از آنان، افزایش مهارت و توانمندی آنها و ارتقا کیفیت آموزش آنها یکی از مهمترین عوامل توسعه کشورهاست.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: اگر این نیروی انسانی قابل و توانمند از ابعاد مختلف مالی و غیر مالی پشتیبانی نشود به طور قطع آسیب آن به رشد و توسعه کشور است. همه سازمان‌های بین‌المللی از سازمان ملل، یونسکو تا وزارت‌خانه‌های آموزش‌وپرورش در کشورهای گوناگون، اندیشکده‌های مختلف در سطوح ملی و بین‌المللی و از جمله بانک جهانی اتفاق نظر دارند که آموزش و پرورش و در صدر آن معلمان، از مهمترین عوامل توسعۀ جوامع هستند و معلمان مهمترین عامل رشد سرمایۀ انسانی جوامع یعنی دانش‌آموزان محسوب می‌شوند.

وی ادامه داد: به طور قطع برنامه‌ریزی‌های دقیق برای جذب زبده‌ترین، داناترین و توانمندترین افراد برای این حرفه و پرهیز از هرگونه مسامحه و سهل اندیشی در فرایند جذب و حمایت همه‌جانبه از آنان، سعادت و نیکبختی اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، بهداشتی و حتی روانی جوامع را در پی دارد و برعکس، بی‌توجهی به چنین سرمایه‌ای آسیب و خسرانی جبران‌ناپذیر برای کشور است./ایرناپلاس