روزه‌داری، حفظ حرمت و آیین همسایه‌داری در «کاسم‌سا»

تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگویم عامیانه‌تر، سن و سال آئین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت،‌ خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.

با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آئینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.

به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آئین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.

ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.

به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.

تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام

هم‌زمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری از رفتارهای آئینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.

رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با (۱۴۴۲ قمری) دومین سالی‌ است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان سراسر جهان روزه خود را در سایه ویروس لجوج، سمج و مرگ‌بار کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.

شاید مهم‌ترین آن‌ها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی، فصلی دیگر از آئین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.

اما تعدد و تکثر و آئین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آن‌ها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم و از آن برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آن‌ها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آئینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند خود رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آئین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.

پس در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آئین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.

احترام به همسایه و همسایه‌داری در «کاسم‌سا»

یکی از مهمترین خصوصیات ایرانیان که در تمام اقوام مختلف متجلی است، همراهی، اتحاد، مشارکت و تعامل در رویدادها و رخدادهای ملی و مذهبی است.

ماه مبارک رمضان به عنوان یکی از مهمترین ماه‌هایی که ارج و قرب آن میان ایرانیان مسلمانان بالاست در بطن خود مملو از آیین‌ها و سننی است که با مداقه و تمرکز بر هر یک از آنها می‌توان، مشارکت، تعامل، همراهی، اتحاد و حمایت مردم کشورمان از یکدیگر را به خوبی رصد کرد.

قوم لُر به عنوان یکی از مهم‌ترین اقوام شکل دهنده فرهنگ و تمدن غنی کشورمان در بطن رویدادهای ملی و مذهبی، آیین‌های نمایشی متعددی را به نام خود ثبت کردند که یکی از مهم‌ترین آیین‌های نمایشی آمیخته با مبانی دینی در میان اقوام لُر کشورمان را می‌توان در آیین «کاسم‌سا» رصد کرد.

احترام به همسایه و همسایه‌داری به عنوان یکی از مهمترین سنت‌های کهن و باستانی میان ایرانیان شناخته می‌شود. با ورود و پذیرش دین هدایتگر اسلام و توصیه‌های آن بر حرمت، احترام، همراهی و همنشینی با همسایه، تجلی رفتار همیشگی ایرانیان با همسایگان را در تمامی رفتارها و آیین‌های مردمان ایرانی از جمله اقوام لُر می‌توان با وضوح بیشتری به نظاره نشست.

یکی از آیین‌های مشترک و مهم ماه میهمانی خدا در میان مسلمانان، نشستن سر سفره میزبانی پروردگار زمین و آسمان است. خداوندی که نعمات زندگی مخلوقاتش از جمله انسان‌ها را بی چشم‌داشتی به عنوان فدیه و هدیه الهی به آنها ارزانی داشته است. بر همین نمط است که مسلمانان نیز همراهی، دستگیری و حمایت از مستمندان را به عنوان الگوهای رفتاری خود به ویژه زیر چتر و سنت همسایه‌داری همواره مورد توجه قرار داده‌اند.

آیین «کاسم‌سا» که مردمان قوم لُر به ویژه در استان لرستان به اجرای آن می‌پردازند بر این اساس است که خانواده‌ها بخشی از وعده‌های غذایی خود در سفره‌های سحری و افطار را برای همسایگان‌شان کنار می گذاشتند و به آنها تقدیم می‌کردند.

همسایگانی که شاید از نظر توان مالی، قدرت برپایی سفره‌های رنگینی مانند آنها را نداشته باشد. در حقیقت آیین «کاسم‌سا»، استوار بر فرستادن بخشی از قوت روزانه به ویژه خوراک پای سفره سحر و افطار به در منزل همسایگانی است که شاید از نظر مالی، وسع و توان آنها کمتر است.

یکی از مهمترین ویژگی‌های این آیین برای حفظ احترام و شأن همسایه‌هایی که شاید از نظر مالی در طبقه فرودست قرار دارنداین است که همسایه‌هایی که بخشی از سفره افطار و سحر خود را در قالب آیین «کاسم‌سا» به همسایگان خود هدیه می‌دادند عموما توجه داشتند که این خوراک و اطعمه و اشربه نذری خانواده آنهاست، نه هدیه ای برای کمک کردن به رنگینی سفره همسایه‌های‌شان. آنها تلاش خود را به کار می بستند تا شأن، جایگاه و شخصیت اجتماعی و حرمت انسانی همسایه‌هاشان رعایت شود.

اجرای برنامه‌های مذهبی به شکل گروهی در آیین «شو نشینی»

«شو نشینی» (شب نشینی) یکی دیگر از آیین‌ها و سنن مردمان قوم لر است. آیین و سنتی که همسو با تمام مسلمانان کشورمان ذیل اجرای آیین‌های افطار تا سحر از قرائت قرآن و برگزاری جلسات دعا و نیایش گرفته تا جلسات وعظ و منبرهایی که در مساجد و خانه‌های بزرگان هر منطقه برگزار می‌شد.

آیین «شو نشینی» علاوه بر ادای سنت صله رحم، سبب می شد مسلمان روزه‌دار، ساعات عبادت خود را نیز در کنار یکدیگر بگذرانند و بر همین اساس در چنین جمع‌ها و گعده‌ها، علاوه بر برگزاری مراسم آیینی، عبادی و مذهبی خاص ایام ماه رمضان، مردم حاضر در آیین «شو نشینی» طی همدلی و هم کلامی با یکدیگر از سلامت، کسب و کار، زندگی و حال و روز همسایگان و اقوام و فامیل خود آگاه می شدند.

مراسمی چون قران خوانی و برگزاری محفل‌های ذکر، دعا و نیایش در کنار سخنرانی روحانی یا بزرگان هر قوم و منطقه با آیینی به نام «شو نشینی» میان اقوام لر گره خورده است./ایرنا