اربعین حسینی؛ از جابر انصاری تا هیات های انصار

آیین پیاده روی و زیارت اربعین حسینی به طور ویژه بعد از سقوط رژیم صدام در بهار ۲۰۰۳ در عراق بروز و ظهور یافت و جهان اسلام تا آن تاریخ از آن بی اطلاع بود، مشاهده خیل زائران عراقی که پای پیاده عازم کربلای معلا هستند همه جهان، اعم از متدین و غیرمتدین و حتی اشغالگران آمریکایی را به تعجب واداشت.

بعد از گذشت ۱۸ سال از برپایی این آیین مقدس، اینک زیارت اربعین حسینی به واسطه حضور میلیونی زائران از داخل و خارج عراق، شهرتی جهانی یافته است و هرسال از پیروان ادیان و مذاهب مختلف از سراسر جهان در آن حضور می یابند تا عمق این آیین معنوی را درک کنند.

گرچه انعکاس رسانه ای زیارت اربعین حسینی در جهان به بعد از سقوط رژیم صدام بر می گردد اما واقعیت آن است که این مراسم ویژه، در میان مردم عراق سابقه ای دیرینه دارد.

اهالی شهر مقدس قم در دهه ۸۰ و ۹۰ قرن گذشته (سال های حاکمیت رژیم بعث صدام بر عراق) به خوبی به یاد دارند که اتباع عراقی مقیم جمهوری اسلامی ایران که رژیم صدام آنها را از کشور به بهانه های مختلف بیرون کرده بود، هر سال از شهرهای مختلف ایران در روز اربعین حسینی، در شهر مقدس قم جمع می شدند و آیین اربعین را در کنار مرقد مطهر فاطمه معصومه (س) برگزار می کردند.

اتباع عراقی آواره شده در کشورهای مختلف دنیا در سال های دور از میهن خود (دهه ۸۰ و ۹۰ قرن گذشته)، همواره یک زیارتگاه مقدس را برای برپایی اربعین حسینی مشخص می کردند زیرا این مراسم نزد آنها یکی از شعائر حسینی به شمار می رفت اما در آن برهه، پوشش خبری در کار نبود.

شیعیان عراق با استناد به روایت صحیحی از امام حسن عسکری (ع) (۲۳۲ -۲۶۰ هجری قمری/۸۴۶-۸۷۴میلادی) امام یازدهم شیعیان، زیارت مرقد اباعبدالله الحسین علیه السلام را در روز اربعین (۲۰ صفر) یکی از نشانه های مومن می دانند.

حضرت امام حسن عسکری (ع) پنج چیز را از نشانه های مومن نام برده اند: «اقامه ۵۰ رکعت نماز (مجموع واجبات و مستحبات)، زیارت اربعین حسینی، انگشتر عقیق در دست راست کردن، در سجده پیشانی بر خاک نهادن و «بسم الله الرحمن الرحیم» را (در نماز) بلند گفتن. » (وسائل الشیعه جلد۱۰، صفحه ۳۷۳)

غیر از این روایت و روایت های دیگر اهل بیت عصمت و طهارت (ع)،  اسرای کربلا که در میان آنها حضرت امام زین العابدین (ع) بودند در روز اربعین حسینی در کربلا با «جابر بن عبدالله انصاری» صحابی جلیل القدر و «عطیه العوفی» مفسر بزرگ قرآن کریم، برخورد کرده و  جزء نخستین کسانی بودند که به طور عملی آیین زیارت اربعین حسینی را برپا کردند.

طبق دیدگاه صاحب نظران عراقی، آیین زیارت اربعین حسینی در نخستین چهلم شهادت اباعبدالله الحسین (ع) و یارانش آغاز شده و از آن زمان تا به امروز (یک هزار و ۴۰۰ سال) بدون وقفه ادامه دارد.

تصاویر مختلفی درباره آیین اربعین حسینی در یکصد سال اخیر که به طور مستند، عکس برداری و منتشر شده، نشان می دهند که آیین زیارت اربعین و پیاده روی به سمت کربلا از گذشته در میان شیعیان عراق مرسوم بوده است.

بی شک آنچه امروز در زیارت اربعین حسینی از حیث جمعیت میلیونی و موکب ها و نوع پذیرایی اتفاق می افتد با گذشته از حیث کمی و کیفی کاملا متفاوت است که به اعتقاد ناظران، با توجه به تغییر نظام سیاسی در عراق، وجود عصر ارتباطات و رسانه و چالش هایی که این مراسم در طول این ۱۸ سال از حیث حملات انتحاری و تروریستی با آن مواجه شده، باعث گستردگی و شهرت بیشتر این آیین معنوی در سطح جهان شده است.

برخی از ریش سفیدان در عراق به خوبی همچنان به یاد دارند که در دهه های ۵۰ و ۶۰ قرن گذشته، آیین اربعین حسینی چگونه در عراق برگزار می شد.

در مسیر مشایه (پیاده روی) بین بغداد به کربلا (۱۱۰ کیلومتر راه) خبرنگار ایرنا پای صحبت ها و خاطرات «سید محمد یوسف» متولد ۱۹۶۳م از اهالی بغداد درباره برپایی اربعین حسینی نشست که  به نقل از پدران خود می گوید که زیارت اربعین حسینی از قبل در عراق مرسوم بوده اما به کیفیت و گستردگی الان، نبوده است.

وی به یاد دارد که در دهه های ۶۰ قرن گذشته وقتی خردسال بوده برای زیارت اربعین حسینی با پدرش به کربلا می آمد و بعدها، وقتی رژیم بعث صدام، مانع زیارت اربعین حسینی شد، از طریق نخلستان به زیارت اباعبدالله الحسین (ع) مشرف می شد.

به گفته او، تا قبل از منع زیارت اربعین حسینی توسط رژیم بعث در ۱۹۷۷، مرسوم بود که چند روز قبل از اربعین هیات هایی به نام «انصار» از شهرهای مختلف عراق به کربلا می آمدند و فضا را برای برپایی اربعین حسینی آماده می کردند.

سید محمد یوسف ادامه می دهد: هیات های انصار، شهر کربلا را سیاهپوش کرده و چراغانی می کردند و خیمه هایی برای پذیرش زائران برپا کرده و برخی از خانه ها را در کربلا اجاره می کردند تا زائران در آنها مستقر شوند.

وی می گوید: زیارت اربعین حسینی در گذشته مثل الان از اول صفر مرسوم بوده و تا ۲۰ صفر (روز اربعین) ادامه می یافت.

«حیدر جاسم» متولد ۱۹۸۰ یکی از موکب داران بغدادی است که در موکب «زمزم» در داخل کربلا فعالیت دارد و به نقل از پدرانش نقل می کند: بعد از اینکه هیات های انصار، فضای اربعین را در کربلا فراهم می کردند، ماشین ها، زائران را از شهرهای مختلف به کربلا می آوردند.

وی ادامه داد که در آن زمان، ماشین های «واز» انگلیسی و «ایفا» های ساخت آلمان شرقی سابق، زائران را به صورت دسته جمعی به کربلا می آوردند.

به گفته وی، جمعی از زائران از شهرهای نزدیک مثل بغداد، نجف، دیوانیه و حله معمولا پای پیاده عازم کربلا می شدند که در همان زمان به آنها «مشایه» می گفتند در حالی که از قبل، هیات های انصار، همه چیز را برای زائران مهیا کرده بودند.

به گفته وی، برخی از خودروها علاوه بر زائران، یک ارابه به دنبال خود می کشیدند که در آن شمعدان ها و دیگر وسایل لازم برای مراسم گرامیداشت اربعین حسینی با خود همراه داشتند.

یکی دیگر از پیرمردهای حاضر در زیارت اربعین می گوید که در روز اربعین حسینی، به مدت دو شبانه روز، کربلا شاهد برپایی آیین های عزاداری، زنجیرزنی و سینه زنی بود.

برای آشنایی بیشتر با سابقه آیین عزاداری اربعین حسینی به سراغ یکی از بزرگان و علمای دین در کربلا رفتیم.

آیت الله «سید محمد تقی مدرسی» (متولد ۱۹۴۵) از خاندان بزرگ و علمایی مدرسی در عراق است که پدرش، عالمی بزرگوار و جد ایشان نیز مرجع تقلید در زمان خود بوده است.

ایشان می گوید: بعد از خطبه غراء حضرت امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س)، سرزمین شام، شاهد تحول علیه رژیم یزید شد و برای همین یزید کوشید با نرمی با اسرای کربلا برخورد کند از این رو، آنها را بین ماندن یا بازگشت به مدینه مخیر کرد و قافله اسیران، خواهان بازگشت به مدینه منوره از طریق کربلا شدند.

آیت الله مدرسی ادامه می دهد که قافله اسرا وقتی به کربلا رسیدند دیدند که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی بزرگوار به همراه تابعی معروف «عطیه العوفی» مفسر قرآن کریم به زیارت قبر اباعبدالله الحسین (ع) آمده اند.

این عالم بزرگوار کربلا اضافه کرد که اصولا روز چهلم متوفا در بین اعراب یک رسم دیرینه بود اما بررسی تاریخی نشان می دهد که نخستین زیارتگاه مسلمانان بعد از مکه و مدینه منوره در تاریخ اسلام، قبر مطهر اباعبدالله الحسین (ع) بوده است.

وی ادامه می دهد: بعد از دیدار قافله اسرا و جابر انصاری و عطیه العوفی و کیفیتی که زیارت قبر مطهر را در کربلا انجام دادند، زیارت اربعین حسینی ادامه یافت اما در آن زمان، فقط به قبایل عرب ساکن حومه کربلا مانند قبیله بنی اسد محدود می شد، بعدها این زیارت به تدریج گسترده تر شد تا به زمان حاضر ما رسیده است.

آیت الله مدرسی از خاطرات خود درباره زیارت اربعین حسینی در ایام کودکی یاد می کند و می افزاید: در تاریخ معاصر، زیارت اربعین حسینی در میان شیعیان عراق، مرسوم بوده و هیات های انصار قبل از اربعین از شهرهای مختلف به کربلا می آمدند و فضا را برای زیارت اربعین حسینی مهیا می کردند.

وی تشریح می کند که یکی از مراجع عظام عراقی که به شدت به زیارت اربعین، اهتمام می کرد و پای پیاده عازم کربلا می شد، آیت الله «سید محمود شاهرودی» (۱۳۰۱ – ۱۳۹۴ هجری قمری) بود.

به گفته او، آیت الله شاهرودی همعصر آیات عظامی همچون سید محسن حکیم، شهید محمد باقر صدر و ابوالقاسم خویی بود.

آیت الله مدرسی ادامه می دهد که آیت الله شاهرودی به همراه جمعی از طلاب خود و اهالی نجف از طریق مسیری که از نجف به سمت «ذوالکفل» و «حله» و سپس طویرج (هندیه) بود، پای پیاده از میان نخلستان ها عازم کربلا می شدند.

ایشان می گوید که عشایر سر راه در مسیر، از آنها پذیرایی می کردند و همین امر، آیین پیاده روی را در بین مردم عراق جا انداخت.

به گفته وی، پس از به قدرت رسیدن حزب منحله بعث در عراق، این رژیم، سر به مخالفت با این مراسم برداشت و در حادثه معروف «انتفاضه ۲۰ صفر» (سال ۱۹۷۷ میلادی) به درگیری بین زائران و رژیم وقت انجامید.

آیت الله مدرسی اشاره می کند که رژیم بعث، این حادثه را بهانه ای برای مبارزه با زیارت اربعین حسینی قرار داد اما با وجود مخالفت های بعثی ها، مردم از طریق بیراهه ها و نخلستان ها، دور از چشم نیروهای امنیتی و اطلاعاتی رژیم، عازم کربلا در ایام اربعین می شدند.

وی دومین عالم دین که به احیای شعیره زیارت اربعین حسینی در عصر حاضر اهتمام ورزید، شهید آیت الله «محمد محمد صادق صدر» معروف به الشهید صدر ثانی می داند.

آیت الله مدرسی افزود که ایشان از نرمش رژیم بعث با خودش در این برهه، بهره بردند و زیارت اربعین حسینی و مشایه را دوباره در عراق احیا کردند.

وی با ذکر خاطره ای در این رابطه ادامه می دهد که  جمعی از استادان دانشگاه و پزشکان نزد آیت الله شهید صدر ثانی آمدند و گفتند: «می خواهیم مقلد شما باشیم و از شما تبعیت کنیم و وظایف خود را در خدمت شما انجام دهیم»، آیت الله شهید صدر ثانی تنها یک کار از آنها خواست و گفت: «پای پیاده به زیارت اربعین حسینی بروید.»

آیت الله مدرسی افزود که این هیات از استادان و پزشکان از این سخن آیت الله شهید صدر الثانی تعجب کردند، اما ایشان اصرار داشت که هیچ چیز از آنها نمی خواهد فقط به آنها توصیه می کند به زیارت اربعین حسینی بروند.

وی افزود که وقتی هیات اساتید و پزشکان پذیرفت که به زیارت اربعین حسینی برود، در طول مسیر، فقط راجع به مسائل اسلامی و شرعی و درباره اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و پیامبر اسلام (ص) و حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و نهضت عاشورا بحث و گفت وگو کرده و ناخواسته یک دوره کامل را از فرهنگ و تعالیم اسلامی طی کردند.

آیت الله مدرسی از همین رو معتقد است که اربعین حسینی، نوعی تمرین بازگشت به انسانیت است.

وی اضافه کرد که از فقیر گرفته تا تاجر و عالم دین، همه در این زیارت اربعین حسینی (ع) در کنار هم حرکت می کنند در حالی که  بین آنها هیچ گونه تمایزی وجود ندارد.

به اعتقاد او، قضیه امام حسین (ع) تدابیر شخص یا دولت خاصی نیست بلکه یک حرکت خودجوش مردمی است و عنایت و دست الهی در هدایت و برنامه ریزی آن است.

آیت الله مدرسی به نکته قابل توجهی اشاره می کند و می گوید: «در اینگونه کار مردمی خودجوش، درست است که تحول، سریع نیست اما در عوض این تحول، عمیق و ریشه دار است و روح تدین را در بین مردم تعمیق می کند.»

از این رو آیت الله مدرسی می گوید: «اعتقاد محکم داریم که اربعین حسینی، بستری برای ظهور امام زمان (عج) است و انتظار می رود این زیارت منحصر به فرد، تبدیل به یک همایش جهانی شود تا دنیا برای پذیرش ظهور دولت امام زمان (عج) آماده باشد.»/ایرنا