ناشناخته ماندن وجوه معرفتی و معارفی دعای عرفه * علیرضا قبادی – مدرس دانشگاه و پژوهشگر دینی

ماه ذی‌الحجه پایان ماه قمری و ماه انجام حج ابراهیمی و لبیک گفتن به ذات یگانه است. عید قربان، عیدغدیر، روز مباهله، روز عرفه و … در این ماه قرار دارد. ۱۰ شب/روز اول این ماه، همانگونه که آیات قرآن کریم به آن اشاره شده دهه تکمیلی مناجات حضرت موسی(ع) با پروردگار است. با توجه به اهمیت ایام و مناسبت‌های این ماه، شایسته است درباره هر کدام از آنها به تفصیل سخن گفته شود.

پیامد نگاه تقلیل‌گرانه به دعای عرفه
تحلیل دعای سراسر معرفت و عرفان امام حسین(ع) در روز عرفه، از آن جهت اهمیت دارد که با وجود قرائت آن در کشور، وجوه معرفتی و معارفی آن ناشناخته است. ناشناخته بودن این وجه از دعا محصول نگاه تقلیل‌گرایانه ما به دعاست. در حالی که دعا در تعابیر عالمان دین، قرآن صاعد (بالارونده و صعودکننده) و بابی از معرفت‌الله است اما در میان ما، فقط وسیله و ابزاری برای گرفتن حاجت‌ها و خواهش‌های محدود شده است. چنین نگاهی سبب شده وجوه معرفتی و عرفانی دعا به طور عام و دعای عرفه به طور خاص ناشناخته باقی بماند. به تعبیر دیگر، این باب معرفت‌الله و قرآن صاعد روی ما بسته شود. از این رو لازم است به این دعا نگاه جامعی شود و این گنجینه عظیم و ارزشمند مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

در حالی که دعا در تعابیر عالمان دین، قرآن صاعد (بالارونده و صعودکننده) و بابی از معرفت‌الله است اما در میان ما، فقط وسیله و ابزاری برای گرفتن حاجت‌ها و خواهش‌های محدود شده است.

زبان در تحلیل گفتمانی، فقط بازگوکننده واقعیت نیست؛ بلکه سازنده واقعیت است؛ بدین معنا که واقعیت از طریق زبان ساخته می‌شود؛ یا با تفسیر زبان، واقعیت‌ها برای انسان‌ها قابل فهم می‌شود. از این رو زبان، هویت می‌سازد؛ برخی موضوع‌ها را برجسته می‌کند؛ از اهمیت برخی موضوع‌ها می‌کاهد؛ کنش‌ها و رفتارهایی را تجویز می‌کند و از برخی کنش‌ها پرهیز می‌دهد؛ چیزهایی را مطلوب و ارزشمند و کالاهایی را نامطلوب جلوه می‌دهد؛ پیوندهایی را برقرار می‌کند و پیوندهایی را می‌گسلد و در نهایت، نظام معنایی و معرفتی را بنیان می‌گذارد و در عین حال، نظام‌ها و بنیان‌های معرفتی دیگر را مردود می‌شمارد.

مطالعه کلام و سخن، مطالعه قلمرو گسترده‌ای از واقعیت‌های اجتماعی، نوعی از اندیشه و تفکر و شیوه‌ای از شناخت واقعیت‌هاست. به خصوص اگر کلام از امام معصوم(ع) و بویژه اگر در قالب دعا و مناجات با ذات بار تعالی باشد. از این رو تحلیل زبانی-گفتمانی دعای عرفه، مطالعه و پژوهشی در حوزه شناخت از عالی‌ترین نوع واقعیت‌هاست به عبارت دیگر بنیانی‌ترین و اساسی‌ترین واقعیت‌ها در بین پژوهش این دعا و مانند آن قابل درک و فهم می‌شود. با چنین رویکردی به تحلیل دعای عرفه می‌پردازیم. برای ورود به بحث، به قلمروهای عمده دعای عرفه اشاره می‌کنیم.

بررسی متن دعای امام حسین(ع) نشان می‌دهد حضرت در سه قلمرو عمده با خداوند سخن گفته است.این قلمروها در دعا از یکدیگر کاملا مجزا نیستند بلکه به نوعی با هم تنیده‌اند. هر یک از قلمروها به تناسب به تشریح معارف والای اسلامی می‌پردازند. در ذیل ضمن برشمردن قلمروهای سه‌گانه، از هر قلمرو، نمونه‌هایی بیان می‌کنیم:

۱. حمد و ثنای خداوند. محورترین قلمرو دعای غرفه ستایش خداست. در بخشی از دعای غرفه آمده است: ای معبودم! کدام یک از نعمت‌هایت را به عدد و یاد بشمارم؟ یا به‌سپاسگزاری کدام یک از عطاهایت برخیزم، پروردگارا! درحالی‌که آن نعمت‌ها و عطاها، بیشتر از آن هستند که حسابگران بتوانند به‌شمار آورند،

۲. بر شمردن نعمت‌ها و احسان‌های خداوند بخش‌هایی از دعای عرفه را شکل می‌دهد: پس اگر تو را خواندم، پاسخم دادی و اگر از تو درخواست کردم، عطایم فرمودی و اگر فرمانت بردم، قدردانی کردی و اگر سپاست گفتم بر من افزودی، همه آن‌ها (الطاف) برای کامل کردن نعمت‌ها و احسانت بر من است.

۳. درخواست نیازمندی‌ها از خداوند به منظور کسب مقام و اکمل و اتم بندگی و طاعت، قلمرو دیگر دعای عرفه است: معبودا! بی‌نیازی را در جانم و یقین را در دلم و پاکی را در عملم و نور را در دیده‌ام و آگاهی را در دینم قرار ده و مرا به اعضایم بهره‌مند فرما و گوش و چشمم را دو وارث من قرار ده و بر کسی که به من ستم کرده یاریم فرما و در مورد او، انتقام و حاجت‌هایم را نشانم ده و بدین سبب چشمم را روشن گردان./ایرنا