راهی جز واکسیناسیون عمومی و سریع نیست

بحران کرونا در ایران به اوج خود رسیده است، هر روز رکورد آمارهای مرگ و میر شکسته می شود، بر اساس آخرین آمارهای رسمی وزارت بهداشت، در آستانه ورود به ششمین ماه سال با مرگ ۶۸۴ فرد دیگر در کشور رکورد دیگری ثبت شد. تعداد مبتلایان نیز در اوج است. با وجود تعداد محدود تست های انجام شده، هر روز بین ۳۰ تا ۵۰ هزار بیمار جدید مبتلا به کووید۱۹ در کشور شناسایی می شوند، حدود پنج هزار نفر بستری می شوند، بیمارستانها و آی سی یوها جای خالی ندارند و لاجرم عده زیادی از مبتلایان دوران درمان را در خانه طی می کنند و البته تهیه دارو و سرم نیز کار ساده ای نیست.

تجربه جهان می گوید، بهترین و تنها راه کنترل و مهار کرونا، واکسیناسیون سریع با واکسن های معتبر است. میزان مرگ و میر کرونا در کشورهایی که این اقدام را انجام دادند به میزان زیادی کم و در برخی کشورها انگشت شمار شده است. موضوعی که بهرام عین اللهی، وزیر پیشنهادی بهداشت نیز در جلسه دفاع از برنامه هایش در مجلس بر آن تاکید کرد. اقدامی که اگر به سرعت انجام نشود، زندگی و چرخش ویروس در بدن انسان ها، امکان جهش های جدید ویروس کرونا و پدید آمدن ویروس های جدید مهاجم تر و مقاوم تر در برابر واکسن را فراهم می کند. در این صورت مبارزه با این پاندمی حتی با وجود واکسن نیز سخت تر می شود.

کارشناسان نظام سلامت معتقدند، در صورتی می توان به مهار کرونا امیدوار بود که بیش از ۷۰ درصد مردم جهان نسبت به این ویروس واکسینه شده باشند و این در صورتی است که حداقل ۷۰ درصد افراد همه کشورهای جهان ایمنی لازم را بعد از تزریق واکسن به دست آورده باشند. تاکنون بیش از چهار میلیارد و ۷۰۰ هزار نفر در دنیا واکسن کرونا را دریافت کرده اند، بیشترین آن در چین با حدود یک میلیارد و ۹۰۰ هزار تزریق دُز اول و دوم بوده است. کشورهای هند، آمریکا و برزیل در رده های بعدی هستند.

در ایران بر اساس اعلام وزارت بهداشت، تاکنون حدود ۲۲ میلیون و ۵۰۰ هزار دُز واکسن کرونا تزریق شده که از این تعداد ۱۶ میلیون و ۷۰۰ هزار مربوط به دُز اول و پتج میلیون ۸۰۰ هزار دًز دوم بوده است. بنابراین تاکنون حدود ۷.۵ درصد جمعیت کشور با دریافت هر دو دز واکسن کرونا واکسینه شده اند. رقمی که تا حداقل ۷۰ درصد جمعیت کشور فاصله دارد. میزان واکسیناسیون در مرداد ۱۴۰۰ با وجود وقفه هایی که در خرداد و تیر به وجود آمده بود، اندکی بیشتر شد و در روزهای اوج به روزی ۶۰۰ هزار تزریق رسید اما اگر همین میزان نیز ادامه پیدا کند، حداقل ۲۰۰ روز دیگر طول می کشد تا به ایمنی ۷۰ درصدی برسیم و نفس راحتی بکشیم و این در حالی است که مدت زمان ایمنی زایی واکسن ها محدود است و اگر بازه زمانی ۹ ماه را هم برای آنها در نظر بگیریم، بعد از واکسیناسیون ۷۰ درصد جمعیت تازه برای تزریق دز سوم، اول خط هستیم.

با وجود تلاش مسئولان وزارت بهداشت و دولت برای تامین و تزریق سریع واکسن، گزارشی در هفته آخر مرداد از سوی مرکز آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در برخی رسانه ها منتشر شد که نگرانی ها را افزایش داد. در این نامه که رئیس مرکز آمار وزارت بهداشت در تاریخ ۲۴ مرداد با مهر فوری برای دکتر سعید نمکی، وزیر بهداشت فرستاده، آمده است که از حدود دو میلیون و ۷۵۰هزار فردی که در ایران دز دوم واکسن کرونا را زده اند، حدود ۱۷ هزار نفر به کووید۱۹ مبتلا شده و حدود دو هزار نفر نیز فوت کرده اند که تست کرونای ۵۷درصدشان مثبت بوده است.

نکته ای که در این نامه مطرح شده این است که متوسط مرگ بعد از تزریق دز دوم واکسن در کشورهای دیگر در بین واکسینه شده ها، ۱۰ نفر در یک میلیون نفر است اما در ایران ۷۵۳ نفر و بیش از ۷۵ برابر است.در این نامه تاثیرگذاری متفاوت واکسن های مورد استفاده در ایران، کندی واکسیناسیون، رعایت نشدن پروتکل های بهداشتی در بین مردم و چرخش لود بالای ویروس در جامعه حتی رعایت نشدن زنجیره سرد نقل و انتقال واکسن ها و جهش ویروس از جمله شیوع نوع دلتا در کشور از جمله دلایل این مساله برآورد و تخمین زده شده و به وزیر بهداشت پیشنهاد شده علل این موضوع بررسی و برای جلوگیری از عوارض آن سرعت واکسیناسیون بیشتر و از واکسن های موثرتر استفاده شود و افرادی که بیشتر در معرض خطر هستند، از جمله کادر درمان حتما دُز سوم را هم تزریق کنند.

برخی کارشناسان بعد از انتشار این نامه، نسبت به آن واکنش نشان دادند و صحت اطلاعات آن را زیر سوال بردند، از جمله دکتر حمید سوری، رئیس کمیته کشوری اپیدمیولوژی و واکنش سریع اپیدمی کرونا در ستاد ملی کرونا. او در نامه ای به وزیر بهداشت اعلام کرد، تحلیل آمارهای کرونا در حیطه وظایف مرکز آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت نیست و باید توسط گروهی از کارشناسان مرتبط انجام شود. ضمن اینکه به گفته او انتشار این نامه در سطح جامعه به مصلحت جامعه نیست و نتیجه گیری نادرست از داده های خام، بر استقبال مردم از واکسیناسیون اثر مخرب دارد. او همچنین روش شناسی، گزارش مرکز آمار وزارت بهداشت را زیر سوال برد و اعلام کرد که در بررسی داده ها سوگیری و خطا وجود دارد.

فرید نجفی، معاون تحقیقات وزارت بهداشت نیز در واکنش به این گزارش در نامه ای به وزیر بهداشت با گلایه از انتشار این گزارش در رسانه ها نوشت: بهتر بود قبل از هر گونه انتشار عمومی این گزارش، محتوای آن توسط گروهی از محققان و مراکز تحقیقاتی بررسی شده تا «خدای نکرده از هر گونه برداشت ناصحیح و امتناع از واکسیناسیون که در بین گروهی از افراد جامعه وجود دارد، جلوگیری شود».

برای بررسی بیشتر این گزارش به سراغ دکتر عباس متولیان، متخصص اپیدمیولوژی (همه گیر شناسی) و استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران رفتیم و با او به گفت و گو نشستیم که با هم می خوانیم:

نظر شما درباره گزارشی که اخیرا از دفتر آمار و فناوری وزارت بهداشت خطاب به وزیر بهداشت منتشر شده، مبنی بر اینکه بیش از دو هزار نفر بعد از  تزریق دز دوم واکسن کرونا فوت کرده اند، چیست؟
متولیان: اصل ماجرا این است که انتشار این گزارش در رسانه ها، کار اشتباهی بود. مسئله این است که واکسیناسیون در ایران از سن بالا شروع شده و به طور طبیعی میزان مرگ و میر در سنین بالای ۷۰ سال بیش از سنین جوانی است. به هر حال کشندگی بیماری کووید۱۹ در سنین بالا بیشتر است و به همین علت میزان مرگ و میر بعد از واکسیناسیون در ایران بیش از سایر کشورهاست. کشندگی ویروس کرونا در گروه های سنی مختلف فرق می کند. کسانی که تاکنون هر دو دز واکسن را در ایران زده اند، عمدتا افراد بالای ۷۰ سال بوده اند و مقایسه آمار مرگ آنها با میزان مرگ بعد از واکسیناسیون در کشورهای دیگری که افراد جوانتر را هم واکسینه کرده اند. درست نیست.

ولی آماری که در این گزارش بوده تا ۲۴ مرداد است و افراد سنین پایین تر هم در این گزارش لحاظ شده اند؟
متولیان: نه این طور نیست، مثلا ۵۰ ساله هایی که واکسن زده اند، هنوز دًز دوم را نزده اند و در این آمار لحاظ نشده اند.

درست است که اکثر این افراد بالای ۷۰ سال هستند اما حدود دو ماه است که وزارت بهداشت واکسیناسیون گروه های سنین پایین تر و زیر ۵۰ سال را هم شروع کرده و عمدتا هم از واکسن سینوفارم استفاده شده که دز دوم آن بعد از سه هفته تزریق می شود.
متولیان: نه این طور نیست، بسیاری از اطرافیان من که مثلا ۵۰ ساله هستند، هنوز دز دوم را نزده اند. بنابراین اکثر افرادی که در این آمار مد نظر بوده اند، افراد بالای ۷۰ سال هستند که میزان مرگ در آنها بیشتر است. ضمن اینکه میزان ایمنی زایی واکسن ها دو هفته بعد از دُز دوم ایجاد می شود. کسی که هر دو دز واکسن را گرفته اند و احتمالا بعد از دو هفته به کرونا مبتلا شده، بعد بستری شده و بعد از مدتی فوت کرده، حداقل دو ماه پیش دز دوم را گرفته بنابراین اکثرا افراد بالای ۷۰ سال در این آمار بررسی شده است و مقایسه آن با آمارهای جهانی اشتباه است. بنابراین گزارشی که برای وزیر بهداشت ارسال شده، از نظر علمی مشکل دارد و قابل استناد نیست.

حتی اگر بپذیریم که عمده این افراد بالای ۷۰ سال بوده اند، با اطلاعاتی که مسئولان وزارت بهداشت و کارشناسان اعلام می کردند مبنی بر اینکه کسانی که واکسن می زنند حتی اگر به کووید۱۹ مبتلا شوند، بیماری آنها خفیف است و فوت نمی کنند، در تناقض است؟
متولیان: این حرف به طور کلی درست نیست، باید گفت در چه گروه سنی فوتی ندارد. کدام واکسن فوتی ندارد. میزان ایمنی زایی واکسن هایی مثل سینوفارم و برکت که بیشتر در ایران استفاده شده، در حدود ۶۰ درصد است.

در مورد سینوفارم، هم شرکت سازنده و هم مسئولان وزارت بهداشت در برابر ویروس کرونا آلفا (ووهان) اثربخشی های بالاتری را اعلام می کردند و اخیرا در مقابل ویروس دلتا ایمنی زایی حدود ۶۰ درصدی اعلام شده و البته میزان ایمنی زایی واکسن آسترازنکا بالاتر است.
متولیان: بله، آسترازنکا با سینوفارم فرق می کند. سینوفارم بر مبنای ویروس کشته شده است اما آسترازنکا آدونوویروس است ولی همین واکسن هم در مقابل گونه دلتا بیشتر از ۷۰ درصد ایمنی زایی ندارد. در هر صورت باید این نکته را لحاظ کنیم که چنددرصد مردم هر دو دز واکسن را زده اند و چند درصد آنها ایمنی پیدا کرده اند.

بنابراین شما معتقدید، علت این مسئله و مرگ و میر بالا بعد از دو دز واکسن این است که عمدتا گروه مورد بررسی افراد بالای ۷۰ سال بوده اند و دوم اینکه واکسن سینوفارم اثربخشی و ایمنی زایی کمتری دارد؟
متولیان: بله.

گزارشی هم داشتیم که توصیه می شد برای افراد بالای ۷۰ سال بیشتر واکسن آسترازنکا استفاده شود و سینوفارم در این گروه سنی میزان کمتری ایمنی ایجاد می کنند حتی کمتر از ۵۰ درصد.
متولیان: این را من نمی دانم. اینکه سینوفارم در گروه های سنی مختلف و افراد سالمند چه اثری ایجاد می کند را اطلاع ندارم. من برعکس شنیده ام که چون سینوفارم ویروس کشته شده است، برای افراد سنین بالا که بیماری زمینه ای دارند، بیشتر استفاده شود و عوارض انعقادی و لخته کمتری دارد.

واقعا اطلاعات متناقضی منتشر شده است چون برعکس در گزارش های منتشر شده داشتیم که چون سالمندان معمولا از داروهای رقیق کننده خون استفاده می کنند، کمتر در معرض لخته خون هستند و البته میزان این عارضه نیز چندان زیاد نیست، در عوض آسترازنکا ایمنی بیشتری برای سالمندان ایجاد می کند. در هر صورت این میزان مرگ و میر حتی در بین سالمندان هم آمار بالایی است. ممکن است کندی روند واکسیناسیون، چرخش ویروس در جامعه و جهش ویروس هم در این آمار بالای مرگ در بین افراد واکسینه شده موثر بوده باشد؟
متولیان: نه، وقتی افراد واکسن زده باشند، دیگر چرخش ویروس در جامعه نباید تاثیری در ابتلا و مرگ آنان داشته باشد. اما اینکه آمارهای ایران را با آمار کشورهای دیگر مقایسه می کنند، درست نیست، چون در این کشورها واکسن هایی مثل فایزر یا مدرنا استفاده شده که حدود ۹۵ درصد ایمنی ایجاد می کنند. نمی شود عملکرد این واکسن ها را با واکسن هایی که حدود ۷۰ درصد ایمنی ایجاد می کند مقایسه کرد.

بله درست است ضمن اینکه با جهش های ویروس به خصوص دلتا هم مواجه شدیم و اثربخشی واکسن ها کمتر هم شد.
متولیان: بله. در هر صورت چون اکنون بیشترین واکسینه شده ها در ایران افراد مسن و بالای ۷۰ سال هستند و در کشورهای دیگر گروه های جوانتر هم هستند، اگر این تحلیل و مقایسه ۶ ماه آینده انجام شود، احتمالا نتایج آن خیلی فرق می کند.

مگر کشورهای دیگر واکسیناسیون را از سن بالا شروع نکردند؟
متولیان: بله. اما آمار بسیاری از کشورها اکنون مربوط به همه گروه های سنی است و آمار واکسینه شده های آنها فقط افراد سالمند را شامل نمی شود. مثلا در آمریکا با آمدن بایدن در کمتر از دو ماه بیش از ۱۰۰ میلیون نفر واکسینه شدند. ۱۰۰ میلیون نفر که فقط سالمندان نیست، همه گروه های سنی در آن هست. در ایران تازه واکسیناسیون گروه های زیر ۷۰ سال انجام شده ضمن اینکه برای مدتی هم به علت کمبود واکسن، واکسیناسیون متوقف شد. چون واکسن نبود.

آمار نتایج واکسیناسیون ۷۰ سال به بالاهای کشورهای دیگر را نداریم که بتوانیم مقایسه کنیم، چون همان طور که در گزارش مرکز آمار وزارت بهداشت هم آمده در دنیا از هر یک میلیون نفر ۱۰ نفر بعد از دُز دوم فوت کرده اند و در ایران ۷۵۰ نفر.
متولیان: من این آمار را ندیده ام شاید لازم باشد برویم آمار واکسیناسیون سالمندان کشورهای دیگر و مقالات آن را پیدا کنیم بعد بتوانیم آمار ایران را با این آمارها مقایسه کنیم.

در مورد نوع واکسن های استفاده شده، مثلا سینوفارم جای نگرانی نیست؟

همه جای دنیا هر واکسن معتبری که در دسترس هست را استفاده می کنند. مگر امارات یا خیلی کشورهای دیگر سینوفارم نزدند. حالا ممکن است بعد از دو دز سینوفارم، یک دز فایزر هم بزنند. این درست نیست واکسنی را که در دسترس داریم و می توانیم وارد کنیم یا در اختیار داریم را استفاده نکنیم به بهانه اینکه ایمنی زایی آن ۹۰ درصد نیست، ۷۰ درصد است.
به نظر من هر واکسنی، به هر تعدادی که می شود وارد کرد باید بزنیم، همه مردم هم باید اولین واکسنی را که در اختیارشان قرار گرفت بزنند. مهم این است که ویروس دلتا، مرگ آور است و دارد آدم می کشد. باید هر چه سریعتر تعداد بیشتری از مردم را واکسینه کنیم تا جلوی مرگ های بیشتر گرفته شود. انتشار این مباحث اشتباه و شک برانگیز، نه تنها فایده ای ندارد بلکه عده ای از مردم را از واکسن زدن، دور می کند و آسیب آن به مراتب بیشتر است. متاسفانه با این اطلاعات نادرست در بین برخی مردم هراس از واکسن به وجود آمده است. کار درست این است که دولت هر واکسن معتبری را از هر جایی که می تواند و بیشتر وارد کند.

بهتر نیست از این جا به بعد روی واردات واکسن های که ایمنی زایی بیشتری دارند، متمرکز شویم؟
متولیان: این تصمیمی است که باید مسئولان در مورد آن تصمیم بگیرند. در هر صورت آمارهای دنیا نشان می دهد که واکسن های RNA مثل فایزر و مدرنا هم اثربخشی و ایمنی زایی بالاتری داشته اند و هم در مقابل جهش ویروس ها ایمنی زایی بیشتر نشان داده اند.

شما اطلاع دارید که آیا اصالت واکسن ها بعد از ورود به کشور دوباره کنترل می شود یا نه؟ یا به صورت رندوم از افرادی که واکسن می زنند، تست آنتی بادی انجام می شود؟
متولیان: واکسن هایی که به ایران آمده به کشورهای دیگری مثل امارات هم صادر شده است. مهم این است که بررسی شود، آنچه در ویال واکسن هست همان ماده ای باشد که شرکت مادر در چین می گوید.

این کنترل در ایران انجام می شود؟
متولیان: معمولا این کنترل انجام می شود. اما اینکه در مورد این واکسن ها، این کنترل صورت گرفته باشد یا نه را من نمی دانم، مسئولان سازمان غذا و دارو باید جواب بدهند.

در هر صورت این آمار از یک منبع رسمی یعنی مرکز آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت منتشر شده است.
متولیان: نه این آمار منتشر نشده است. مرکز آمار وزارت بهداشت این گزارش را برای دکتر نمکی، وزیر بهداشت فرستاده و گفته این بررسی را انجام داده ایم و به این داده ها رسیده ایم. شما به گروه های علمی بدهید، بررسی کنند. نکند؛ موضوع خاصی باشد و دلیل آن را پیدا کنید. نیامده این گزارش را برای عموم مردم در رسانه منتشر کند.

بله ولی در هر صورت در جامعه درز کرده است.
متولیان: مشکل همین جاست. رئیس مرکز آمار وزارت بهداشت باید روی این نامه مهر «محرمانه» می زد. یا نامه و گزارش را به کمیته علمی ستاد کرونا یا عده ای از کارشناسان می داد تا بررسی کنند و بهتر بود قبلش با یک گروه علمی مشورت و همفکری می شد. اما این کار را نکردند و می خواستند همه چیز را به نام خودشان ثبت کنند. در صورتی که نگارش چنین گزارشی در حیطه وظایف مرکز آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت نبود. من هنوز نسبت به صحت این گزارش شک دارم.

سخنان این کارشناس اپیدمیولوژی نشان می دهد که گزارش مرکز آمار وزارت بهداشت به دلایل علمی دچار ایراداتی است و نمی شود آمار و نتایج واکسیناسیون یک گروه سنی خاص را با نتایج آماری کشورهایی که گروه عمومی جامعه را واکسینه کرده اند، مقایسه کرد.

نتایجی که تا امروز از روند واکسیناسیون کرونا در کشورهای مختلف به دست آمده به وضوع و با صراحت نشان داده که واکسیناسیون گسترده و سریع به طرز چشمگیری از میزان ابتلا به نوع شدید بیماری کووید۱۹ و به خصوص مرگ و میر آن کم می کند و اکنون دیگر جای هیچ شک و شبهه ای وجود ندارد که تنها راه نجات و گریز از عوارض مرگ آور پاندمی کرونا واکسیناسیون است.

نتایجی که به تازگی در آمریکا منتشر شده نیز نشان می دهد که بیش از ۹۱ درصد کسانی که در بیمارستانهای این کشور به علت کرونا بستری شده اند، واکسن نزده یا هر دو دز واکسن را نزده بودند و حدود ۹۳ درصد کسانی که به نوع شدید این بیماری گرفتار شده و به آی سی یو منتقل شده اند نیز هر دو دُز واکسن کرونا را نزده اند. بنابراین گر چه آمارها نشان می دهد، واکسن های RNA مثل فایزر ایمنی زایی و اثربخشی بیشتری نسبت به واکسن های مبتنی بر ویروس کشته شده دارند اما میزان مرگ و میر و ابتلا به نوع شدید این بیماری در کسانی که از این واکسن های مبتنی بر ویروس کشته شده استفاده کرده اند نیز در همه جای دنیا به طرز چشمگیری کاهش پیدا کرده و به طور قطع میزان مرگ و میر اندک تعدادی از واکسینه شده در برابر آمار هراس انگیز و فجیع مرگ های ناشی از ویروس قابل مقایسه نیست و حتی اگر درصد اندکی از واکسینه شده ها به هر دلیل جان باخته اند، واکسن زدن تنها راه نجات و کاهش مرگ و میر است به شرطی که به سرعت و گسترده انجام شود./ایرنا-افشین شاعری