راهی که به حفظ منابع آبی کشور ختم می‌شود   *محمدرضا رئیسی

در پی گسترش مشکلات کم‌­آبی کشور، دولت سیزدهم در آغاز دوره خدمتگزاری رویکردهای مناسبی را برای حل آن اتخاذ کرده است؛ از جمله اینکه هفته گذشته رئیس‌جمهوری در گزارش ۱۰۰ روزه فعالیت دولت، از ارجاع موضوع کم‌آبی به «مرکز بررسی‌­های استراتژیک ریاست جمهوری» خبر داد و بر تلاش همه بخش­‌ها برای چاره‌­اندیشی عالمانه و بلندمدت موضوع آب تاکید کرد.

ایرناپلاس در بخش نخست از سلسله مطالب «واکاوی مشکلات حوزه آب و کشاورزی» به موضوع بسیار مهم تغییر الگوی کشت و سهم آن در مقابله با کم‌­آبی پرداخت. در این بخش وجه دیگری از اسراف گسترده در مصرب آب کشاورزی یعنی روش سنتی آبیاری و لزوم اصلاح آن را بررسی می‌کنیم.

بررسی­‌های کارشناسانه نشان می‌­دهند بین ۷۰ تا ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌­شود یا به عبارتی دیگر بخش اعظم آن هدر می‌­رود؛ این رقم به استناد گزارش‌­های «مرکز ملی مطالعات راهبری کشاورزی» سالانه حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب (۴۰ میلیارد آب سطحی و ۴۷ میلیارد آب زیرزمینی) است.

بخشی از این میزان هنگفت مصرف آب، به الگوی کشت نامناسبی مربوط است که بدون توجه به ظرفیت‌­ها و اولویت‌­های کشور سال‌­هاست ادامه دارد؛ اما بخش دیگر، متوجه شیوه آبیاری سنتی است که قرن‌­ها قدمت دارد و همچنان در بخش زیادی از مزارع کشور جریان دارد؛ روشی که هم آب بسیار زیادی را تلف می‌­کند هم باعث ﺷﺴﺘﻪﺷﺪن و ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ ﺧﺎک و زمین می‌­شود.

به‌طور کلی روشﻫﺎی ﺳﻨﺘﯽ آﺑﯿﺎری شامل سه مدل آﺑﯿﺎری «ﮐﺮﺗﯽ»، «غرقابی» و «ماندابی» است. روش کَرتی که زمین را به شکل کَرت­‌های چهارگوش یا چند ضلعی می­‌سازند و آب وارد آنها می‌­شود، به‌عنوان راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ روش آﺑﯿﺎری در اﯾﺮان مطرح است که در ﺑﯿﻦ ﮐﺸﺎورزان به‌دلیل عدم نیاز ﺑﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ­آﻻت ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ و تقسیم‌­بندی سنتی مالکیت زمین‌­ها، همچنان محبوب است؛ در روش ﻏﺮﻗﺎبی، ﺧﺎک ﺑﻪ ﻃﻮر داﺋﻤﯽ ﻏﺮﻗﺎب ﻣﯽشود، اما در روش ﻣﺎﻧﺪاﺑﯽ، ﺳﻄﺢ ﺧﺎک به طور ﻣﺘﻨﺎوب از آب ﭘﺮ و ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽ­ﺷﻮد.

روش‌­های نوین آبیاری انواع مختلفی دارند که عبارتند از آبیاری «سطحی» (نواری و شیاری) و آبیاری «تحت فشار». در روش تحت فشار که خود شامل آﺑﯿﺎری‌ﺑﺎراﻧﯽ، ﻗﻄﺮه­‌ای و ﻣﯿﮑﺮو قطره‌­ای است، آب به صورت محدود و به اندازه نیاز از بالا به گیاه می‌رسد و سهم تبخیر، فرسایش خاک و هدررفت آب بسیارکم است. مزایای این روش آبیاری شامل موارد متعددی است از جمله:

_ کاهش میزان شسته‌شدن زمین و اتلاف کود و مواد مغذی
_ افزایش بازدهی آبیاری

_ عدم نیاز به تراز زمین
_ استفاده از آب‌های بازیافتی غیرآشامیدنی

_ تأمین رطوبت ریشه گیاه
_ کاهش بازه زمان آبیاری

_ جلوگیری از فرسایش خاک
_ کاهش رشد علف‌های هرز

_ کاهش هزینه نیروی انسانی برای آبیاری نسبت به سایر روش‌ها
_ قابلیت تنظیم میزان آب‌دهی با کمک شیرها و قطره چکان‌­ها و …

روش‌­های نوین آبیاری (به‌ویژه روش قطره‌­ای) از سال ۱۹۵۰میلادی در دنیا مطرح شد و از سال ۱۳۴۸ در صنعت آبیاری ما مورد توجه قرار گرفت. تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فقط حدود ۳۸ هزار هکتار از زمین‌­های کشاورزی به سیستم آبیاری تحت فشار مجهز بود که اکنون به ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار رسیده است اما باز هم تا رسیدن به رقم ۹ میلیون هکتار فاصله زیادی داریم زیرا ﺑﺮاﺳﺎس آﻣﺎر منتشر شده، از ۱۶۴ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻫﮑﺘﺎر ﮐﻞ اراﺿﯽ ﮐﺸﻮر، در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ حدود ۲۰ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻫﮑﺘﺎر در ﭼﺮﺧﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی ﻗﺮار دارد و از اﯾﻦ ﻣﻘﺪار، ﺣﺪود ۹ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻫﮑﺘﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت آﺑﯽ و ﺣﺪود ۶ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻫﮑﺘﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﻢ و ﺑﻘﯿﻪ ﺑﻪﺻﻮرت «آﯾﺶ­آﺑﯽ» و دﯾﻢ هستند.

حال اگر توجه داشته باشیم که بیش از نیمی از تولیدات کشاورزی و غذای مردم جهان (و ایران) از طریق زمین‌های آبی حاصل می‌شود. اهمیت و نقش آبیاری در بخش کشاورزی بیشتر مورد توجه قرار می‌­گیرد. از آنجا که بخش کشاورزی با سهم ۷۰ تا ۹۰ درصدی مصرف آب، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مصرف‌کننده آب در ایران است، هر اقدامی برای توقف «۸۰ درصد اتلاف منابع آب» در این حوزه ضروری است؛ این اتلاف عظیم، به طور عمده به دلیل استفاده نکردن از فناوری‌های پیشرفته آبیاری است.

وزارت کشاورزی مدت‌­هاست برای ترویج آبیاری قطره‌ای و تحت فشار اعلام کرده که بیش از ۲۰ میلیون تومان در هر هکتار کمک بلاعوض به کشاورزان می‌دهد اما گزارش‌­های متعدد از استان‌­ها نشان می‌­دهد این وعده محقق نشده یا ناقص به اجرا درآمده است.
از آن سو، یکی از مشکلات کشاورزان در تغییر روش آبیاری، هزینه بالای تجهیزات آن است که به ظاهر قرار بوده دولت سهم ۸۵ درصدی در تامین منابع مالی را برعهده داشته باشد اما تا کنون محقق نشده است؛ در ظاهر، وزارت کشاورزی مدت‌­هاست برای ترویج آبیاری قطره‌ای و تحت فشار اعلام کرده که بیش از ۲۰ میلیون تومان در هر هکتار کمک بلاعوض به کشاورزان می‌دهد اما گزارش‌­های متعدد از استان‌­ها نشان می‌­دهد این وعده محقق نشده یا ناقص به اجرا درآمده است.

با این حال روش قطره‌­ای فقط یکی از روش‌­های نوین آبیاری است و با توجه به مسائل مبتلا به کشاورزی ایران و تنوع آب‌وهوایی موجود، در برخی مناطق می‌­توان از روش «زیرسطحی» نیز استفاده کرد که مزایای بیشتر و مصرف بسیار کمتر آب را به همراه دارد.
این موضوع از پشتوانه علمی و پژوهشی بسیاری در منابع داخلی و خارجی برخوردار است؛ از جمله پژوهشی که «موسسه تحقیقات پسته کشور» انجام داده بود نشان داد، تغییر سیستم آبیاری از روش سنتی (غرقابی) به زیرسطحی بر درختان پسته، علاوه بر کاهش مصرف آب، موجب مرغوبیت کیفیت محصول هم می­‌شود.

به این ترتیب با توجه به اینکه در ایران، ﻣﺘﻮﺳﻂ بازدهی آب در ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزی ﮐﻤﺘﺮ از ۳۰ درﺻﺪ ﺑﺮآورد می‌­شود، یکی از مهم­ترین و فوری­ترین اقدامات دولت سیزدهم در این حوزه می‌­تواند توجه به تغییر الگوی کشت و تغییر روش‌های آبیاری باشد؛ با توجه به اینکه تغییر الگوی کشت (جایگزین کردن محصولاتی با مصرف آب کمتر)، زمان‌­بر بوده و ممکن است اجرای یک‌باره آن پیامدهای اقتصادی نامطلوبی بر جامعه کشاورزی ایران داشته باشد، در کوتاه‌مدت می­‌توان همت دولت را بر به‌­سازی، نوین‌­سازی به‌­روزرسانی روش‌­های آبیاری قرار داد و هم‌زمان در میان‌­مدت، به اصلاح الگوی کشت پرداخت.

کوتاه سخن آنکه، کشورمان از سال ۱۳۸۵ (۱۵ سال پیش) به مرحله تنش‌آبی وارد شده است و مطابق برآوردها تا سال ۱۴۱۵ (تا ۱۵ سال آینده) به سطح «کم‌آبی جدی» خواهد رسید. اگر نگران بحران کم‌آبی در سال‌های آتی و پیامدهای مختلف اقتصادی و اجتماعی آن هستیم، اصلاح روش آبیاری از سنتی به مدرن در کمترین برآوردها، ۲ برابر مصرف و اتلاف آب را کاهش می‌دهد.

به نظر می­‌رسد شورای عالی آب، مرکز بررسی‌­های استراتژیک ریاست جمهوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارتخانه‌­های نیرو، صمت و جهاد کشاورزی با همکاری و همیاری دیگر بخش‌­ها و دستگاه­‌های کشور می‌­توانند در یک بازه زمانی کمتر از دوسال، به صورت جهادی و به طور ویژه، به موضوع اصلاح روش آبیاری بپردازند تا حاصل آن، صرفه­‌جویی عظیم در مصرف سالانه آب باشد و کشاورزی و محیط زیست ایران تا حدی از بحران خارج شود./ایرناپلاس

***

#نه_به_ملاقات_بیماران_کرونایی

***

#من_ماسک_می_زنم

***

#نه_به_مراسمات_پرازدحام

***

#من_پروتکل_های_بهداشتی_را_رعایت_میکنم

***
#ما_کرونا_را_شکست_میدهیم

***